नागपूर : शहरातील दीडशे वर्षाचा इतिहास असलेल्या प्रादेशिक हवामान केंद्रात हवामानाच्या अचुक अंदाजासाठी ‘हवामान फुग्यांचा’ वापर केला जातो. ‘सेन्सर्स’ आणि ‘जीपीएस’ प्रणाली लावून आकाशात सोडलेल्या या फुग्यांमुळे एकाएका सेकंदाची अचूक माहिती मिळते. एवढेच नाही तर हवामानातील बदलाचा अभ्यास करण्यासाठी देखील त्याचा वापर होतो. तसेच हवामानातील दीर्घकालीन कल आणि बदल देखील ओळखता येतात.
गेल्या पाच दशकाहून अधिक काळापासून नागपूर प्रादेशिक हवामान खात्याकडून हा प्रयोग केला जात आहे. तर भारतातील साधारण ५६ हवामान केंद्रात याच पद्धतीचा वापर हवामानाच्या अचुक अंदाजासाठी केला जात आहे. पहाटे चार वाजता साधारण एक हजार ग्रॅम तर दूपारी साडेचार वाजता साधारण ३५० ग्रॅमचा हवामान फुगा हायड्रोजन गॅस भरुन आकाशात सोडला जातो. ते साधारण ३५ ते ५० किलोमीटर उंच आकाशात जातात. कधी दहा किलोमीटरवर तर कधी २० किलोमीटरवर देखील ते फुटतात. मात्र, तोपर्यंत फुग्याला जोडलेल्या ‘सेन्सर्स’ आणि ‘जीपीएस’ प्रणालीमुळे हवामानाची अचूक माहिती हवामान खात्याला मिळालेली असते. वातावरणातील हवेची स्थिती, हवेचा वेग, हवेची दिशा आणि हवेत असलेली आर्द्रता यासंदर्भात माहिती मिळाल्यानंतर हवामान खात्याकडून हवामानाचा अंदाज व्यक्त केला जातो. यापूर्वी ‘पायलट बलून ऑब्जर्वेशन’च्या माध्यमातून हवामानाचा अंदाज घेतला जात हो. त्यात हवेचा वेग आणि हवेची दिशा याची माहिती मिळत होती. मात्र, या प्रणालीच्या माध्यमातून अचूक व अधिक माहिती मिळते.
हवामान केंद्राचा इतिहास
१८६९ मध्ये मेयो रुग्णालय परिसरात पहिल्या वेधशाळेची स्थापना झाल्यानंतर या प्रदेशातील हवामानशास्त्रीय सेवा सुरू झाल्या. नंतर, १९४७ मध्ये नागपूर विमानतळावर वर्ग-१ वेधशाळेच्या रूपात हवामानशास्त्र कार्यालयाची स्थापना करण्यात आली. १ एप्रिल १९५४ पासून विमानतळ टर्मिनल इमारतीसमोरील नवीन कॅम्पसमध्ये प्रादेशिक हवामानशास्त्र केंद्राची स्थापना करण्यात आली. प्रादेशिक हवामानशास्त्र केंद्र महाराष्ट्र राज्यातील विदर्भ प्रदेश आणि मध्य प्रदेश आणि छत्तीसगड राज्यांमधील सर्व वेधशाळांची देखभाल करते.
दिवसाला ३० हजारांचा खर्च
देशभरातील अधिकांश हवामान केंद्राकडून हवामानाचा अंदाज जाणून घेण्यासाठी हवामान फुगे आकाशात सोडले जातात. त्याला ‘रेडिओसॉन्ड’ असे म्हटले जाते. या फुग्यांना लावण्यात येणाऱ्या ‘सेन्सर्स’ आणि ‘जीपीएस’ प्रणालीमुळे हवामानाचा अचुक अंदाज व्यक्त करता येतो. या तंत्रज्ञानामुळे हवेची स्थिती, हवेचा वेग, हवेची दिशा, तापमान, आर्द्रता याबाबतची अचूक माहिती मिळते. एक फुगा आकाशात सोडण्यासाठी सुमारे १५ हजार रुपयांचा खर्च येतो. दिवसातून दोनदा ही प्रक्रिया पार पाडली जात असल्याने हा खर्च ३० हजार रुपयापर्यंत जातो. –डॉ. प्रवीण कुमार, शास्त्रज्ञ, प्रादेशिक हवामान केंद्र, नागपूर
