आणीबाणीनंतर भारताच्या राजकारणात प्रमुख नेतृत्व म्हणून समोर आले ‘हे’ नेते

जयप्रकाश नारायण

जयप्रकाश नारायण यांना जेपी किंवा लोकनायक म्हणून ओळखले जाते. ते आणीबाणीच्या काळातील सर्वात महत्त्वाचे राजकीय व्यक्तिमत्व होते. ही जागा त्यांनी कोणतीही राजकीय पदासाठीची निवडणूक न लढवता निर्माण केली होती. समाजवादी राजकारणी असलेले जेपी यांनी महात्मा गांधी आणि जवाहरलाल नेहरूंसारख्या दिग्गजांसोबत ब्रिटिशांविरुद्ध भारताच्या स्वातंत्र्यासाठी लढा दिला. नेहरूंच्या नेतृत्वाखाली येत जेपी हळूहळू इंदिरा गांधींपासून वेगळे झाले.
अलाहाबाद उच्च न्यायालयाने इंदिरा गांधी यांना निवडणूक गैरव्यवहारात दोषी ठरवल्यानंतर ही फूट पडली. इंदिरा गांधींनी राजीनामा द्यावा अशी मागणी करणाऱ्यांमध्ये जेपी यांचाही समावेश होता. संपूर्ण क्रांती या त्यांच्या आवाहनाने इंदिरा गांधींच्या सरकारचा पायाच डळमळीत झाला. दिल्लीतील रामलीला मैदानावरील रॅलीत सत्याग्रहाचे आवाहन करणाऱ्या जेपी यांनी पहिल्यांदाच अनेकांना राजकारणात येण्यास भाग पाडलं. आणीबाणीच्या काळात जेपी यांना तुरुंगात टाकण्यात आले आणि त्यांची तब्येत बिघडू लागल्याचे लक्षात आल्यावर त्यांची सुटका झाली. त्यांनी स्थापन केलेल्या जनता पक्षाने १९७७ मध्ये केंद्रात सत्ता मिळवली. त्यानंतर जेपी यांचे अवघ्या दोन वर्षांनी निधन झाले.

राज नारायण

राज नारायण हे एक अतिशय गतिमान व्यक्तिमत्व होते. ते लोकबंधू म्हणून ओळखले जात. त्यांनी १९७१ मध्ये रायबरेलीत इंदिरा गांधींकडून झालेल्या पराभवासंदर्भात निषेध व्यक्त केला होता. राज नारायण यांची बाजू घेत अलाहाबाद उच्च न्यायालयाने इंदिरा गांधी यांचा विजय रद्द केल्याचे जाहीर केले आणि अर्ध्या दशकाहून अधिक काळ त्यांना निवडणूक लढवण्यासही बंदी घातली. आणीबाणीच्या काळात अटक झालेल्यांपैकी राज नारायण हेही एक होते. राज नारायण यांचे ३१ डिसेंबर १९८६ रोजी निधन झाले. “जोपर्यंत राज नारायणसारखा माणूस या देशात आहे, तोपर्यंत इथे हुकूमशाही वाढू शकत नाही”, असे राम मनोहर लोहिया म्हणाले होते.

मोरारजी देसाई

भारताचे पहिले बिगर काँग्रेसी पंतप्रधान म्हणून मोरारजी देसाई यांनी इतिहास घडवला. माजी काँग्रेस सदस्य असलेले देसाई यांना काही लोक नेहरूंचे उत्तराधिकारी म्हणून पाहत होते. त्यांच्या मंत्रिमंडळात त्यांनी कामही केले होते. इंदिरा गांधींच्या काळात त्यांनी उपपंतप्रधान म्हणून काम केले असले तरी अर्थमंत्रिपदावरून काढून टाकल्यानंतर त्यांनी राजीनामा दिला. पक्षात फूट पडल्यानंतर देसाई फुटीर गटात सामील झाले. आणीबाणीच्या काळात अटक झालेल्या देसाई यांना एकांतवासात ठेवण्यात आले होते. ते जनता पक्षात सामील झाले. त्यानंतर अवघ्या दोनच वर्षांनी जनता पक्षाची युती मोडकळीस येऊ लागली. त्यांना १९९१ मध्ये भारताचा सर्वोच्च सन्मान ‘भारतरत्न’ प्रदान करण्यात आला. गांधीवादी तत्वांशी आयुष्यभर त्यांनी निष्ठा राखली. १९९५ मध्ये त्यांचे निधन झाले.

अटलबिहारी वाजपेयी

राष्ट्रीय स्वयंसेवक संघाचे सदस्य असलेले अटलबिहारी वाजपेयी १९५४ मध्ये भारतीय जनसंघात सामील झाले होते. १९७५ पर्यंत त्यांनी संसदेच्या दोन्ही सभागृहांमध्ये काम केले होते. आणीबाणीचा निषेध करणाऱ्या पहिल्या आणि तुरुंगात टाकलेल्या पहिल्या विरोधी राजकारण्यांपैकी ते एक होते. त्यांनी संपूर्ण आणीबाणीचा काळ तुरुंगात घालवला. त्यानंतर भारतीय जनसंघ, जनता पक्षाची स्थापना करणाऱ्या युतीत सामील झाला. १९७९ मध्ये जेव्हा जनता पक्षात फूट पडली तेव्हा वाजपेयींना पक्षाचे अध्यक्ष म्हणून नियुक्त करण्यात आले, ते खऱ्या अर्थाने जनता पक्षाचे नेतृत्व करत होते. जनसंघाचे नंतर भारतीय जनता पक्षात रूपांतर झाले. त्याचे वाजपेयी पहिले अध्यक्ष होते. १९९१ मध्ये वाजपेयी भाजपाचे सदस्य म्हणून लोकसभेवर निवडून आले.
१९९६ मध्ये वाजपेयी भारताचे पंतप्रधान झाले. त्यांचा पहिला कार्यकाळ हा कमी होता, तरी वाजपेयी हे भारतातील सर्वात प्रसिद्ध आणि यशस्वी नेत्यांपैकी एक होते. २००५ मध्ये वाजपेयी सक्रिय राजकारणातून निवृत्त झाले. २०१५ मध्ये त्यांना ‘भारतरत्न’ देण्यात आला आणि २०१८ मध्ये ९३ व्या वर्षी त्यांचे निधन झाले.

लालकृष्ण अडवाणी

१९७३ ते १९७७ पर्यंत अडवाणी यांनी भाजपाचे अध्यक्ष म्हणून काम पाहिले. तेव्हा ते जनता पक्षाच्या स्थापनेसाठी युतीत सामील झाले होते. आणीबाणी लागू झाल्यानंतर लगेचच त्यांना अटक करण्यात आली होती. त्यांना बंगळुरूच्या मध्यवर्ती तुरुंगात पाठवण्यात आले होते. पुढे अडवाणी भारतीय जनता पक्षाच्या संस्थापक सदस्यांपैकी एक म्हणून वाजपेयींसोबत गेले. त्यांच्याच पाठिंब्यावर भाजपा एक राष्ट्रीय शक्ती म्हणून उदयास आला. भारताचे गृहमंत्री आणि उपपंतप्रधान म्हणून अडवाणींनी काम केले आहे. त्यांना २०१५ मध्ये ‘पद्मविभूषण’ आणि २०२४ मध्ये ‘भारतरत्न’ पुरस्काराने सन्मानित करण्यात आले.

जॉर्ज फर्नांडिस

जॉर्ज फर्नांडिस हे कामगार संघटनावादी आणि समाजवादी नेते होते. १९६७ मध्ये त्यांनी काँग्रेस नेते एस. के. पाटील यांचा पराभव करून राजकारणात प्रवेश केला. त्यांच्या राजकीय कारकिर्दीतील महत्त्वाचा टप्पा आणीबाणीच्या काळातीलच होता. फर्नांडिस यांनी अटक टाळण्यासाठी मच्छीमार आणि शीख व्यक्तीचा वेष घेतला होता. अखेर जून १९७६ मध्ये त्यांना अटक करण्यात आली आणि तिहार तुरुंगात ठेवण्यात आले होते. १९७७ मध्ये जेव्हा निवडणुका झाल्या तेव्हा फर्नांडिस तुरुंगातून पळून गेले आणि जिंकले. तत्कालीन पंतप्रधान मोरारजी देसाई यांच्या सरकारमध्ये त्यांनी उद्योग मंत्री म्हणून काम केले. जानेवारी २०१९ मध्ये फर्नांडिस यांचे निधन झाले, ते ८८ वर्षांचे होते. फर्नांडिस यांना मरणोत्तर ‘पद्मविभूषण’ मिळाले.

मुलायम सिंह यादव

आणीबाणी जाहीर झाली तेव्हा मुलायम सिंह यादव भारतीय लोक दलाचा भाग होते. आतापर्यंत त्यांनी उत्तर प्रदेश विधानसभेत काम केले होते. १९७५ मध्ये इंदिरा राजवटीत अटक झालेल्या अनेक विरोधी राजकारण्यांपैकी ते एक होते. १९ महिने तुरुंगात घालवणारे यादव नंतर १९७७ मध्ये जनता दलाच्या सरकारमध्ये राज्यमंत्री झाले. ते उत्तर प्रदेशचे मुख्यमंत्री म्हणूनही सातत्याने काम करत राहिले. ते समाजवादी पक्षाची स्थापनाही करणार होते. यादव यांचे २००२ मध्ये निधन झाले. पंतप्रधान नरेंद्र मोदी यांनी त्यांच्या निधनाबद्दल शोक व्यक्त करताना त्यांना आणीबाणीच्या काळात लोकशाहीसाठी प्रमुख सैनिक म्हणून संबोधले होते.

लालू प्रसाद यादव

इंदिरा राजवटीविरुद्ध जयप्रकाश नारायण यांच्या निदर्शनांमध्ये सामील झालेल्यांमध्ये यादव यांचा समावेश होता. इतर राजकारण्यांप्रमाणे त्यांनाही आणीबाणीच्या काळात तुरुंगवास भोगावा लागला. मात्र, या अनुभवातून ते अधिक दमदार नेतृत्व म्हणून पुढे आले. यादव यांनी राष्ट्रीय जनता दलाची स्थापना केली. त्यांनी दोन वेळा बिहारचे मुख्यमंत्री म्हणून काम केले आणि यूपीए आघाडी सरकारमध्ये रेल्वेमंत्री म्हणून काम केले