डॉ. अजित जोशी
गुंतागुंत न टाळता, सत्याचा अपलाप न करता, वास्तवाशी मुळं घट्ट राखत वैचारिक स्पष्टता दाखवणारी ‘थ्रिलर’ कादंबरी लिहिणाऱ्या फोर्सिथनंतर तसं लिहिणारा आता कोण, हा प्रश्न उरतो…
साठीच्या दशकापासून पुढचा काही काळ म्हणजे ‘आंतरराष्ट्रीय थ्रिलर्स’चा सुवर्ण कालखंड म्हणायला हवा. काहीशा तत्त्वज्ञ पातळीवर मानवी गुंतागुंत शोधणारा जॉन ल कार, मसालेदार पण रंजक लिहिणारा जेफ्री आर्चर, बऱ्यापैकी साचेबद्ध आणि तरीही रंजक वाटणारा केन फॉलेट, रशिया विरुद्ध अमेरिका संघर्षाची पार्श्वभूमी रंगवत नेणारा टॉम क्लॅन्सी असे या काळातले अनेक लेखक सांगता येतील. पण वाचनीयता, जागतिक राजकारणाचं आकलन, भांडवलवाद ते साम्यवाद अशा प्रणालींच्या वास्तव आविष्काराची पारख या सगळ्याच बाबतीत ‘थ्रिलरचा बादशहा’ फ्रेडरिक फोर्सिथलाच म्हणावं लागेल. या आठवड्यात फोर्सिथ गेला आणि ‘थ्रिलर’ लेखकांतील महत्त्वाचा शिलेदार निखळला.
‘डे ऑफ द जॅकल’ या पहिल्याच कादंबरीने फोर्सिथला प्रचंड लोकप्रिय केलं. या कादंबरीतला काल्पनिक मारेकरी जॅकल हा पुढे आंतरराष्ट्रीय मारेकऱ्यांचा ‘लिजंड’ बनला. पण गंमत अशी की उत्तम नेमबाजी वगळता या मारेकऱ्याला मारधाड किंवा तत्सम चमकदार प्रकार करताना फोर्सिथने कुठेही दाखवलेले नाहीत. किंबहुना कादंबरीचा नायक लाबेल हा तर बायकोच्या टोमण्यांनी त्रासलेला हडकुळा डिटेक्टिव्ह आहे. आज ‘ओटीटी’वर भले प्रचंड लोकप्रियता आलेली असेल पण खऱ्या अर्थाने पोलिसी प्रक्रिया हीच या कादंबरीची नायिका आहे. किंबहुना एखाद्या विषयासंदर्भात बारीक तपशील, प्रचंड मोठ्या प्रमाणावर गोळा करून त्यातून कथानक विणत नेणं, ही नंतरच्या काळात फोर्सिथच्या कादंबऱ्यांची खासियत राहिली. यातून ‘द ओडेसा फाइल’च्या निमित्ताने महायुद्धानंतरच्या जर्मनीतही पकड ठेवून असलेल्या क्रूरकर्मा नाझी अधिकाऱ्यांच्या जाळ्याचा मागोवा त्याने घेतला. ‘द डॉग्स ऑफ वॉर’मध्ये आफ्रिकेतल्या एका देशामध्ये क्रांती घडवायला निघालेल्या भाडेकरू सैनिकांच्या टोळीने बूट आणि जॅकेटपासून युद्ध साहित्य ते जहाजापर्यंत सगळ्या आवश्यक गोष्टींचं नियोजन कसं केलं, हे तपशीलवार रेखाटलं. खरं तर या सर्व कादंबऱ्यांमध्ये वेगवेगळ्या देशांची सरकारी यंत्रणा एक छोटा भाग होती. प्रत्यक्ष संघर्ष वेगळ्याच पात्रांमधला होता. पण फोर्सिथच्या अभ्यासाची ताकद ही, की ‘ओडेसा फाइल’मुळे जर्मनीतील अनेक राजकारणी नाराज झाले आणि ‘डॉग्स ऑफ वॉर’ची नक्कल करून प्रत्यक्षात आफ्रिकेमध्ये क्रांती करण्याचा प्रयत्न केला गेला.
मात्र यानंतरचा काळ हा खऱ्या अर्थाने फोर्सिथच्या बहराचा काळ म्हणायला हवा. त्याच्या कादंबऱ्यांमध्ये वेगवेगळ्या सरकारी यंत्रणा थेट भाग व्हायला सुरुवात झाली. अमेरिकन राष्ट्राध्यक्ष, ब्रिटिश पंतप्रधान, सोव्हिएट रशियन जनरल सेक्रेटरी, त्यांचे सल्लागार, सैन्य अधिकारी, गुप्तचर प्रमुख अशी अनेक पात्रं त्यांच्या पदाचं गांभीर्य कमी न करता सहजपणे फोर्सिथच्या प्रतिभेनुसार वावरायला लागली. उतरणीला लागलेल्या आणि नंतर ओसरून गेलेल्या शीतयुद्धाची पार्श्वभूमी या लेखनाला होतीच, पण ‘आम्ही आणि ते’, ‘चांगले आणि वाईट’ असले बटबटीत ढोबळ संदर्भ फोर्सिथने कधीच घेतले नाहीत. ‘डेव्हिल्स अल्टरनेटिव्ह’मध्ये अमेरिका- ब्रिटन- रशिया- जर्मनी इस्रायल अशा अनेक देशांमध्ये राजकारणी आणि इतर महत्त्वाची पात्रं गुंतलेली असली तरी त्यात नक्की डेव्हिल कोण? हे ठरवणं कठीण होऊन जावं. किंबहुना हे शक्तिशाली वाटणारे राष्ट्राध्यक्षसुद्धा परिस्थितीच्या दबावाने किती हतबल होतात याचं प्रत्ययकारी चित्रण या कादंबरीत आहे. आणि हो, शेवटच्या दोन पानांत धक्का देण्याची किमयासुद्धा.
‘फोर्थ प्रोटोकॉल’ मध्ये साहसवादाच्या आहारी जाऊन जगाला धोक्यात टाकायला निघालेले सत्ताधारी आणि त्यांच्या वेडेपणाला सीमारेषा ओलांडून आळा घालू शकणारे गुप्तचर अधिकारी यांची मांडणी आहे. हेरगिरी जगताची माहिती असणाऱ्यांना हे जाणवेल की या दोन्ही कादंबऱ्यांवर प्रसिद्ध ‘क्युबा अण्वस्त्र संकट’ आणि त्या काळातील घटनाक्रमाचा पगडा आहे. आपल्याच यंत्रणेतील गटबाजी एखाद्या कर्तृत्वान अधिकाऱ्याचा कसा बळी घेते, ते दाखवण्याच्या निमित्ताने रेखाटलेल्या चार कथा आयरिश दहशतवाद ते कॅरिबियन बेटांच्या गैरवापरापर्यंतची भटकंती करून येतात. ९१ च्या इराक युद्धावर अनेक ‘थ्रिलर’ कादंबऱ्या लिहिल्या गेल्या. पण व्हिएन्नामधल्या बँकिंगपासून अणुतंत्रज्ञानापर्यंत अनेक गोष्टींचा वेध घेत, मानवी नजर हाच माहिती काढण्याचा सर्वात प्रभावी मार्ग कसा आहे, ते दाखवणारी ‘द फिस्ट ऑफ गॉड’ ही त्या युद्धापलीकडे जाऊन वाचनीय होते. पण यानंतर आलेली ‘आयकॉन’ ही कदाचित त्याची सर्वोत्तम कादंबरी म्हणता येईल.
एकूणच शीतयुद्धातल्या हेरगिरीचा वेगळा कथाक्रम त्यात उलगडत जातो, मात्र त्याच वेळेला कादंबरीच्या वर्तमानात रशियामध्ये येऊ घातलेला हुकूमशहा आणि त्याला थांबवण्यासाठी एका म्हाताऱ्या गुप्तहेरतज्ज्ञाने अवलंबलेले मार्ग असा पट उलगडतो. लक्षणीय गोष्ट म्हणजे तिच्यातील घटनाक्रम भविष्यवेधी ठरला. क्षितिजावर त्यांचं नावही नसताना हुबेहूब व्लादिमीर पुतिन यांच्यासारखं एक पात्र या कादंबरीने उभं केलं. या कादंबरीची महत्ता ही की रशिया नावाच्या एका अवाढव्य देशाचा, समाजव्यवस्थेचा, तिथल्या गुंतागुंतीचा, नेमका आणि वेधक अंदाज फोर्सिथने यात बांधला आणि पुतिनसारखा हुकूमशहा येऊ नये याकरता काय करता येईल, त्याचा मूलमंत्रही सांगितला. प्रतिभेच्या या शिखरावर पोचल्यानंतर फोर्सिथने जे लिहिलं, त्या खरं तर त्याच्या मूळ गुणवत्तेच्या क्षीण सावल्याच होत्या. वर्षानुवर्षं त्याच्या कादंबऱ्यांच्या खुराकावर पोसलेल्या त्याच्या भक्तांनी या कादंबऱ्या रूढीनुसार वाचल्या खऱ्या, पण त्या आधीच्या उंचीपर्यंत कधीच पोचू शकल्या नाहीत.
या सगळ्यात त्यांनी लिहिलेल्या लघुकथांवर तर खरं स्वतंत्र लिहायला हवं. कजाग बायकोला कंटाळलेल्या एका बँक मॅनेजरच्या आयुष्याला, आठ ते दहा तास समुद्रातला मासा पकडण्याच्या अनुभवाने काय कलाटणी मिळते त्याचं चित्रण करणारी ‘एम्परर’ ही एकच कथा जर वाचली तर फोर्सिथचा वकुब हा हेरगिरी आणि आंतरराष्ट्रीय राजकारणापलीकडे किती व्यापक होता, याचा अंदाज येतो.
फोर्सिथ हा एक यशस्वी लेखक का होता? त्यात तो प्रचंड तपशीलवार अभ्यास करायचा हे खरंच होतं. त्याची भाषा प्रभावी आणि खिळवून ठेवणारी होती. त्याच्या कादंबरीतलं छोटं छोटं पात्रंसुद्धा आपल्यापुढे ठसठशीत उभं राहायचं. (‘द डे ऑफ जॅकल’ मधला फ्रेंच राष्ट्राध्यक्ष द गॉल यांच्या ऑफिसबाहेर उभा असलेला दरवान जरूर आठवा.) पण या सगळ्यापलीकडे
फोर्सिथच्या कादंबऱ्यांना एक मूलभूत मूल्यांची चौकट होती. त्याला साम्यवादी किंवा भांडवलवादी म्हणणं बालिश ठरेल. ती भाबडी किंवा स्वप्नाळू नव्हती. उलट त्यात अनेकदा हिंसक निर्दयतेची भेसूर सावलीही होती. तिला व्यावहारिकतेची बंधनं होती आणि तडजोडींची अपरिहार्यतासुद्धा. पण यानंतरही ज्यांना दाद द्यावी आणि जी आपली वाटावी अशी पात्रं त्याने कादंबऱ्यांच्या चौकटीत उभी केली.
‘आयकॉन’मध्ये सत्तरीत पोचलेला ब्रिटिश गुप्तचर यंत्रणेचा माजी प्रमुख म्हणतो, ‘मी काय मिस करतो, तर आपल्या काळात असलेली वैचारिक स्पष्टता…’ फोर्सिथनंतरच्या काळात गुंतागुंत न टाळता, सत्याचा अपलाप न करता, वास्तवाशी मुळं घट्ट राखत वैचारिक स्पष्टता दाखवणारी ‘थ्रिलर’ आता कोण लिहिणार, हा प्रश्न मागे उरतो.
अर्थ अभ्यासक आणि सहयोगी प्राध्यापक
meeajit@gmail.com
