‘मित्र-कीटकां’चे…

पर्यावरणाच्या दृष्टीने मानवनिर्मित कचऱ्याचं विघटन आणि विल्हेवाट ही आजची आपल्यापुढची सगळ्यात मोठी समस्या आहे. जगभरातले संशोधक या समस्येचं उत्तर शोधत आहेत. पर्यावरणीय साखळीतूनच या समस्येवर काही ठोस, नैसर्गिक उपाय शोधणाऱ्या आपल्याकडच्या प्रयोगशील संशोधकांमध्ये कीटकतज्ज्ञ डॉ. राहुल मराठे यांचं नाव आवर्जून घ्यावं लागेल. गेली जवळजवळ ३० वर्ष ते कीटकांचा अभ्यास करत आहेत. कीटकांच्या नैसर्गिक क्षमता आणि सुप्त गुण जाणून घेऊन आणि त्यांचा कौशल्याने वापर करून आपल्याकडच्या काही पर्यावरणीय समस्यांवर त्यांनी बिनतोड उपाय शोधले आहेत.

निसर्गामध्ये रमण्याचा, कीटकांचं निरीक्षण करण्याचा त्यांचा कल लहानपणापासून होता. वडील ‘संरक्षण संशोधन आणि विकास संस्थे’त ( DRDO) मध्ये शास्त्रज्ञ आणि आई पाच-सहा विषयातली पदवीधर ही त्यांची कौटुंबिक पार्श्वभूमी. डॉ. मराठे यांनी झूऑलॉजीत एम. एस्सी. केलं. त्यात कीटक हाच त्यांचा विशेष अभ्यासाचा विषय होता. एम. एस्सी. च्या दोन वर्षात कीटकांच्या विश्वाविषयीच्या माहितीचा एक मोठा स्राोतच त्यांच्यापुढे खुला झाला. एम.एस्सी. झाल्यानंतर संशोधक डॉ. मिलिंद वाटवे यांच्यासोबत एका प्रकल्पासाठी दोन वर्ष ताडोबाच्या जंगलात राहून संशोधन करण्याची संधी त्यांना मिळाली. त्या काळात कीटकांचा सर्व पैलूंनी अभ्यास करण्याचा दुर्मीळ अनुभव त्यांना मिळाला. डॉ. वाटवे यांच्यासोबतच जैवविविधतेचा प्रकल्प सुरू करण्यात ते सहभागी होते. त्यांनी कीटकशास्त्र या विषयात डॉक्टरेट मिळवली. त्याच सुमारास कीटकांची पैदास करण्याचं काम त्यांच्याकडे चालून आलं. तिथे जवळजवळ दहा वर्ष त्यांनी काम केलं. पण कामाचा एक भाग म्हणून तिथे पेस्टीसाइड्स वापरावी लागत. त्याचा त्यांना त्रास व्हायला लागला. पेस्टीसाइड्सचे एवढे दुष्परिणाम कीटकांवर, शेतीवर आणि आपल्यावरही होतात, तर त्याला काही पर्याय शोधता येईल का, असा विचार त्यांच्या मनात घोळू लागला.

त्याविषयी एकदा मित्राशी चर्चा करताना त्यांना एकदम जाणवलं की याकामी काही ‘मदत करणारे’ कीटक वापरता येतील. त्यातूनच त्यांच्या ‘मित्र किडा’ या संस्थेची मुहूर्तमेढ रोवली गेली. मित्रकिडे वाढवायचे आणि ते शेतकऱ्यांना द्यायचे अशी त्यांची योजना होती. पण या कामी शेतकऱ्यांपर्यंत पोचणं आणि शेतकऱ्यांनी या योजनेचा स्वीकार करणं हे अवघड काम होतं. मग त्यांनी ती योजना तात्पुरती स्थगित केली.

‘डीआरडीओ’ करता संशोधन आणि प्रकल्प

त्यांनी विविध कीटकांच्या अंगभूत क्षमतांचा बारकाईने अभ्यास सुरू केला. कचऱ्याच्या विल्हेवाटीच्या कामात कीटक काही मदत करू शकतात का याचा ते शोध घेऊ लागले. कुठला कीटक कोणत्या टाकाऊ गोष्टींची, कोणत्या प्रकारच्या कचऱ्याची विल्हेवाट लावायला उपयोगी पडू शकतो याबद्दलचे प्रयोग त्यांनी त्यांच्या प्रयोगशाळेत सुरू केले. त्यांच्या वडिलांनी संरक्षण क्षेत्रातल्या दारूगोळ्याचं विघटन करण्याच्या समस्येची माहिती दिली. डॉ. मराठे यांना ‘डीआरडीओ’तर्फे असे काही नमुने विघटनाकरता दिले गेले. याकरता ते याकामी उपयोगी पडतील असे कीटक, म्हणजे अळ्या घेऊन ‘डीआरडीओ’त जायचे. जिवंत दारूगोळा अळ्यांना खायला दिल्यानंतर त्यातला सगळा प्लास्टिक बाईंडरचा भाग त्यांनी खाऊन फस्त केला आणि तो दारूगोळा निकामी झाला. म्हणून मग त्या दारूगोळ्याची ने-आण करण्यातला धोकाही नाहीसा झाला. वापरण्यात आलेली तीन भली मोठी ब्रह्मोस क्षेपणास्राही अळ्यांनी या प्रकाराने निकामी केली. जवळजवळ दोन वर्ष त्यांचे हे प्रयोग चालू होते. आता डीआरडीओने वापरून झालेली क्षेपणास्त्र निकामी करण्याकरता कीटकांच्या मदतीचं हे तंत्रज्ञान भविष्यातही वापरायचं ठरवलं आहे.

प्लास्टिक पचवणाऱ्या अळ्या

प्लास्टिक खाणाऱ्या अळ्या हा डॉ. मराठे यांचा शोध अत्यंत महत्त्वाचा मानला पाहिजे. कारण जगभरात प्लास्टिकचं व्यवस्थापन आणि विघटन या समस्येवर संशोधन सुरू आहे. एका प्लास्टिकच्या कॅरी बॅगचं विघटन व्हायला हजारो वर्ष लागतात. २० मायक्रॉनपेक्षा कमी जाडीच्या प्लास्टिकचं विघटन ही एक चिंतेची बाब बनली आहे. डॉ. मराठे यांनी विविध प्रजातींच्या अळ्यांचा अभ्यास केला आणि वॅक्स मॉथ या पतंगाच्या अळ्या प्लास्टिक खाऊन पचवू शकतात हे शोधून काढलं. या अळ्या विशेषत: कमी जाडीच्या प्लास्टिकचं विघटन करू शकतात. त्याव्यतिरिक्त या अळ्या थर्मोकोल, लॉकडाऊन काळात वापरली गेलेली पीपीईकिटस्, फोम शीट अशा अनेक विल्हेवाट लावायला अवघड असलेल्या पदार्थांचं विघटन करू शकतात.

बर्ड हिट रिडक्शन

पक्षी विमानाला धडकतात आणि अपघात घडतात. जगभरात ही एक मोठी समस्या आहे. सहसा विमानतळाचा परिसर गवताळ असतो. त्या गवतात भरपूर कीटक असतात. त्यांना टिपायला छोटे पक्षी येतात आणि त्या पक्ष्यांना खायला मोठे पक्षी येतात. इतकी वर्ष कीटकनाशकांचा प्रचंड वापर करून ही समस्या सोडवायचा प्रयत्न केला जात होता. पण आता त्यावर बंदी आली आहे. डॉ. मराठे यांच्याकडे विचारणा झाल्यावर त्यांनी त्यांचे काही मित्रकीटक त्या गवतात सोडले. त्यांनी तिथल्या कीटकांना खाऊन टाकायला सुरुवात केली आणि त्यांची अंडीही नष्ट केली. त्यामुळे विमानतळ परिसरातल्या गवतातली कीटकांची संख्या भराभर कमी झाली, परिणामी कीटकांना खायला येणारे पक्षीही कमी झाले आणि मग पक्षी विमानाला धडकण्याचं प्रमाणही लक्षणीयरित्या कमी झालं. सध्या पुणे, दिल्ली, राजस्थान आणि दक्षिण भारतातले काही विमानतळ, देशभरातले नौदलाचे विमानतळ, भारतीय तटवर्ती सुरक्षा दलाचे विमानतळ अशा अनेक ठिकाणी डॉ. मराठे यांचे मित्रकिटक त्यांचं काम चोख बजावत आहेत. विमानतळांची ही नावं बघितली की लक्षात येतं की हे सगळे विमानतळ देशात वेगवेगळ्या हवामानातले आहे. साहजिकच तिथल्या परिसराचं अगोदर सर्वेक्षण केलं जातं. ‘तिथे कुठल्या प्रकारचे कीटक आढळतात ते शोधून त्या हवामानात तग धरून त्यांना खाऊन टाकणारे कोणते कीटक तिथे सोडायचे हे ठरवलं जातं. ही सगळी प्रक्रिया पूर्ण झाली मग विमानतळ प्राधिकरणाकडे हे मित्रकिडे सोपवले जातात आणि प्राधिकरणाचे अधिकारी पुढचं काम बघतात. डॉ. मराठे यांना त्याबद्दलची ताजी माहिती सतत दिली जाते.

घातक कचरा आणि वाया गेलेल्या अन्नापासून निर्माण होणारा कचरा यांचं विघटन हा प्रकल्प एका खासगी उद्याोगसमूहाने डॉ. मराठे यांच्यावर सोपवला होता. ब्लॅक सोल्जर फ्लाय नावाच्या माशा वापरून हा दोन्ही प्रकारचा कचरा नष्ट करण्याचा प्रयोग डॉ. मराठे यांनी करून दाखवला. यातून जे खत तयार होतं त्यातल्या घातक कचऱ्यातल्या जड धातूंच्या कणांमुळे ते खत शेतीकरता वापरता येत नाही. पण लँडस्केपिंग करता त्याचा उपयोग करता येतो.

सियाचीनमधला प्रयोग

सियाचीनमधल्या बर्फाच्छादित भूभागावर आपल्या लष्कराच्या तुकड्या तैनात आहेत. शून्याखाली तापमान असल्यामुळे तिथे कुठल्याच गोष्टीचं विघटन पटकन होऊ शकत नाही. त्यामुळे मल विघटन हा तिथला मोठा प्रश्न. डॉ. मराठे यांनी तिथे आढळणाऱ्या कीटकांचा शोध घेऊन ते तिथे कसे राहतात त्याचा अभ्यास केला. तिथले कीटक तिथल्या तापमानात तग धरून राहतात. त्यावरून प्रेरित होऊन ज्याला ‘इन्सेक्ट इन्सपायर्ड टेक्नॉलॉजी’ म्हणतात ते विशिष्ट तंत्रज्ञान वापरून त्यांनी सियाचीन बेस कँपवर एक शौचालय बांधलं. या शौचालयात मल विघटन होत राहतं. या शौचालायाचं नाव त्यांनी ‘किडो-टॉयलेट’ असं ठेवलं आहे. हेच तंत्रज्ञान वापरून त्याच धर्तीवरची अजून काही शौचालयं तिथे उभी राहत आहेत.

शेतकऱ्यांना मदत

कीटकनाशकांचा अतिवापर हा जमिनीचा कस घालवतो हे शेतकऱ्यांना पटतं. पण त्यांचं जीवन, उत्पन्न शेतीवर अवलंबून असतं म्हणनू कीटकनाशकांचा वापर पूर्ण थांबवून फक्त कीटकमित्रांच्या मदतीने शेती करणं त्यांना परवडत नाही. म्हणून टप्प्याटप्प्याने कीटकनाशकांचा वापर कमी करत आणि मित्रकीटकांचा वापर वाढवत जमिनीचा कस पूर्ववत करण्याचा सल्ला आणि मार्गदर्शन डॉ. मराठे शेतकऱ्यांच्या गटांना करतात.

‘मित्रकिडा बायोसोल्यूशन्स’ आणि ‘मित्रकिडा फाऊंडेशन’ या दोन संस्थांचे डॉ. मराठे संस्थापक आहेत. पहिल्या संस्थेतर्फे व्यावसायिक उपक्रम हाती घेतले जातात आणि संस्थेतल्या प्रयोगशाळेत कीटकांची पैदास आणि कीटकांवरचे इतर प्रयोग चालू असतात. ‘मित्रकिडा फाऊंडेशन’ ही दुसरी संस्था ना नफा तत्त्वावर चालणारी संस्था आहे. या संस्थेतर्फे लोकांमध्ये, विशेषत: शालेय विद्यार्थ्यांमध्ये कीटकांविषयीची जागरूकता निर्माण करण्याकरताचे उपक्रम चालवले जातात. यामध्ये भाषणं, चर्चा, संवाद, कीटक निरीक्षणाकरता भटकंती अशा विविध गोष्टींचा समावेश आहे.
smcmrc@gmail. com