लोकमानस : डॉ. दाभोलकरांनी वेळीच पद सोडले होते..

पुढील पिढीचे नेतृत्व घडविणे महत्त्वाचे

‘तरुणही न इतुके..’ या अग्रलेखातील विचार तात्त्विकदृष्टय़ा योग्य वाटले तरी या विषयाला अनेक कंगोरे आहेत. मुळात एखादी संस्था स्थापन होते ती काही निश्चित अशी ध्येयधोरणे घेऊन. या ध्येयधोरणांना सुसंगत अशी मार्गक्रमणा संस्थेच्या प्रस्थापित नेतृत्वाकडून होत असते. पुढील पिढीकडे नेतृत्व सोपवताना ही पिढी त्या ध्येयधोरणांशी बांधील आहे का, हे तपासणे महत्त्वाचे आहे. आज नवीन मंडळींना कार्यकर्ता बनून संस्था समजावून घेण्यापेक्षा पदांवर आरूढ होण्याची घाई असते. प्रसिद्धी हव्यासाच्या या मानसिकतेमुळे आपण कित्येक नामांकित संस्था कालांतराने बंद पडलेल्या पाहातो. ज्येष्ठांचे सतत पदांवर चिकटून राहाणे हे अयोग्यच, परंतु परिवर्तन करताना पुढील पिढीला जाणीवपूर्वक घडवून मग त्यांच्या हाती संस्था देणे हे केव्हाही सयुक्तिक. अशी पिढी मग संस्थेच्या ध्येयांशी प्रामाणिक राहून कालसुसंगत असे बदल ही संस्थेमध्ये घडविते. नेतृत्व घडविणे ही एक प्रक्रिया आहे. ती पूर्ण केल्याशिवाय पुढील पिढीकडे संस्था सोपविणे यातून काहीही साध्य होणार नाही.  – शैलेंद्र राणे, कळवा (ठाणे)

तीन संदर्भाच्या उजेडात ‘एक राष्ट्र, एक संस्कृती’

‘भारत : एक राष्ट्र, एक संस्कृती’ हा रवींद्र माधव साठे यांचा लेख (‘राष्ट्रभाव’- ४ मार्च) वाचला. त्याला पूर्णपणे छेद देणारे तीन संदर्भ तरी आपण लक्षात घ्यावयास हवेत. लंडन येथे विवेकानंदांनी दिलेली मुलाखत विवेकानंद ग्रंथावलीच्या सातव्या खंडात येते. त्यात त्यांनी सांगितले आहे, ‘‘भारतात विविध मानववंशांचे एक राष्ट्र निर्माण होत आहे. मला कधी कधी असे वाटते की, लोकशाही स्वीकारली जाईल. मूठभर लोकांचे विशेषाधिकार संपतील.’’ याला छेद देत संघ परिवार उभा आहे. संघाचे सर्वात उदारमतवादी सरसंघचालक बाळासाहेब देवरस यांचे म्हणणे ‘स्मरणशिल्पे’ या परिवाराने प्रसिद्ध केलेल्या पुस्तकात आहे त्यांनी सांगितले आहे की, संघाचा फक्त एककलमी कार्यक्रम आहे ‘हिंदूूंचाच हिंदूुस्तान. म्हणजे हे हिंदूुराष्ट्र आहे. म्हणजे भगवा ध्वज हा राष्ट्रध्वज आहे आणि एकचालकानुवर्तित्व या गोष्टी आपोआप यात येतात. बाकीच्या सर्व गोष्टी ही आमची चाणक्यनीती आहे, ते आमचे मुखवटे आहेत हे परिवारातील गोविंदाचार्यापासून अनेकांनी सांगितले आहे. तिसरा संदर्भ बलराज मधोकांच्या विधानाचा – ‘‘जनसंघ, भाजप या फक्त संघाच्या शाखा आहेत.’’  –  दत्तप्रसाद दाभोळकर, सातारा

संमिश्र संस्कृती हीच भारताची ताकद

‘भारत : एक जन, एक राष्ट्र, एक संस्कृती’ (४ मार्च) हा रवींद्र माधव साठे यांचा लेख वाचला. त्यांनी स्पष्टपणे ‘‘संमिश्र संस्कृती आणि संयुक्त राष्ट्रीयता या कल्पनांनी आपले राष्ट्र उभे राहू शकणार नाही’’ तसेच ‘‘येथे अतिप्राचीन संस्कृती व सभ्यता आहे’’ असे प्रतिपादन केले आहे. खरे तर त्यांना हिंदूू संस्कृती असेच म्हणायचे आहे, पण ते का म्हटले नाही, याचे आश्चर्य वाटते. (किंवा ही रणनीती असावी)

‘‘संमिश्र संस्कृतीमुळे कोणतेही राष्ट्र उभे राहू शकले नाही,’’ असे त्यांनी लेखात अन्यत्र म्हटले आहे. जर्मन, फ्रेंच, डॅनिश, स्वीडिश, ब्रिटिश हे अमेरिकेत, तर इंग्रज, फ्रेंच हे कॅनडात आणि झेकोस्लाव्हियात स्लाव्ह व झेक यांना संमिश्र संस्कृतीने राष्ट्र निर्माण करता आली नाही हेही सांगितले आहे. याउलट आपल्याकडे अनेक आक्रमणे होऊनसुद्धा आपण कशी एक संस्कृती निर्माण केली, त्यामुळेच आपण एक राष्ट्र म्हणून आजही टिकून आहोत, असे त्यांचे प्रतिपादन आहे. येथे हे लक्षात घेणे जरुरीचे आहे की, अमेरिकेत आलेले जर्मन, फ्रेंच, डॅनिश, स्वीडिश, ब्रिटिश; कॅनडात असलेले इंग्रज व फ्रेंच तर पूर्वाश्रमीच्या झेकोस्लोव्हाकियात असलेले स्लाव्ह व झेक यांची संस्कृती वेगळी असली तरी धर्म ख्रिश्चन हा एकच होता व आहे. त्यामुळे एकधर्मीय असले तरी त्यांचे राष्ट्र एक नाही. सध्या सुरू असलेल्या रशियन व युक्रेन युद्धातसुद्धा राष्ट्रे वेगळी आहेत, पण धर्म एकच आहे. अरब जगतात व सर्व इस्लामी राष्ट्रांत हेच दिसते, राष्ट्रे वेगळी, पण धर्म एकच आहे.

यावरून आपल्या संपन्न संस्कृतीत हिंदू, बौद्ध, जैन, शीख, लिंगायत व द्रविड संस्कृतीसह अन्य राष्ट्रातून आलेल्या ख्रिश्चन व मुस्लिमांनी येथील संस्कृतीत भरच घातली. (हेही खरे की त्यांनी राज्य केले, अत्याचारही केले.) वास्तविक सर्वच जेत्यांनी युद्ध जिंकल्यावर अत्याचार केले, अपवाद फक्त छत्रपती शिवाजी महाराजांचा आहे.

यातूनच एक संपन्न संमिश्र भारतीय संस्कृती विकसित झाली म्हणून हे राष्ट्र अधिक मजबूत आहे व टिकून आहे. याच्याशी धर्माचा काही संबंध नाही. तेव्हा एक धर्माचे राष्ट्र निर्माण करण्याचा अजेंडा ही राष्ट्रीय एकात्मतेला छेद देणारी बाब असेल. त्या अर्थाने साठे यांचे प्रतिपादन गैर व चुकीचे आहे.  – संजीव साने, ठाणे</strong>