भटकंती नगाधिराजाची

हिमालय पर्वतरांग ही जगातील सर्वात उंच व महाकाय पर्वतरांग आहे. तसेच जगातील सर्वात तरुण (सुमारे सहा-सात कोटी वष्रे) पर्वतरांगांपकी एक पर्वतरांग आहे. हिमालयाची निर्मिती तिबेटी पठार (युरेशियन तबक) व भारतीय उपखंड (इंडो-ऑस्ट्रेलियन तबक) या दोन भूखंड तबकांच्या टकरीच्या घर्षणातून तयार झाली आहे. त्यांच्या घर्षणामुळे त्यांच्यामधील भूभाग वर उचलला जात आहे. भारतीय उपखंडाचे तबक आजही तिबेटी पठाराच्या तबकाला खालून पुढे ढकलत आहे. त्यामुळे दरवर्षी आठ-नऊ सेंमीने हिमालयाची उंची वाढते आहे.
हिमालयाची पर्वतरांग सुमारे अडीच हजार किमी लांब व सुमारे २०० किमी रुंदीत पसरलेल्या त्याच्या रांगा यांनी विस्तारलेली आहे. त्याला महाहिमालय म्हणतात. त्याच्या पश्चिम टोकास नंगा पर्वत (काश्मीर) व पूर्व टोकास नामचा बारवा (तिबेट) ही दोन उत्तुंग शिखरे आहेत. तसा हिमालय वायव्येस काराकोरम- िहदुकुश- कुनलुन पर्वतरांगांच्या माग्रे पामिरच्या पठारावर खाली उतरतो.

हिमालयाच्या तीन प्रमुख समांतर डोंगररांगा आहेत. हिमालयात प्रवेश करताना प्रथम लागते ती पायथ्याची शिवालिक टेकडय़ांची डोंगररांग. ही शिवालिक डोंगररांग पंजाबपासून आसामपर्यंत पसरलेली आहे. मध्ये बिहार व भूतान सीमेवरील अनुक्रमे कोसी व मानस नद्यांमुळे ही रांग खंडित झाली आहे. त्यानंतर शिवालिकला समांतर पण वेडीवाकडी पसरलेली लघू  हिमालय रांग आहे. या डोंगररांगेची उंची सुमारे १५ हजार फुटांपर्यंत वर गेलेली आहे. ही लघू हिमालय डोंगररांग पार केल्यावर येते महाहिमालय पर्वतरांग. या पर्वतरांगेत जगातील सर्वात उंच शिखरे आहेत. यात एव्हरेस्टसह आठ हजार मीटर उंचीवरील सर्व १४ हिमशिखरे, २६ हजार फुटांवरील १७ व २५ हजार फुटांवरील सुमारे ५० शिखरे आहेत.

हिमालय पर्वतरांगेची काराकोरम, पंजाब, गढवाल-कुमाऊ, नेपाळ, सिक्कीम, आसाम अशा सहा भागांत विभागणी करण्यात आलेली आहे. त्यातील काराकोरम पर्वतरांग सिंधू नदीच्या पलीकडे व बहुतांशी पाकव्याप्त काश्मीरमध्ये विस्तारलेली आहे. यात के-टूसह आठ हजार मीटरवरील चार अत्युच्च शिखरे, सालटोरी कांगरी, ससेर कांगरी इत्यादी शिखरे आहेत. काराकोरम पर्वतरांगेतील पाकव्याप्त काश्मीरमध्ये भारतीयांना ट्रेकिंग अथवा हिमशिखर चढाईची कसलीही संधी सध्या तरी उपलब्ध नाही.

हिमालयन पर्वतरांगेत आपण दोन प्रकारे डोंगरभटकंतीचा आनंद घेऊ शकतो. एक म्हणजे सोप्या पायवाटांनी डोंगर चढणे म्हणजेच ट्रेकिंग. दुसरा प्रकार म्हणजे गिर्यारोहणाचे कौशल्य वापरून साधनसामग्रीच्या आधाराने हिमशिखरावर आरोहण करणे. ट्रेकिंसाठी विशेष कौशल्याची गरज नसते. पण डोंगरभटकंतीच्या सरावाची आवश्यकता असते. स्वत:चे सामान पाठीवर लादून अतिउंचावरील डोंगरात चालण्यासाठी तेवढय़ाच शारीरिक क्षमतेची गरज असते. हिमशिखर आरोहणामध्ये मात्र गिर्यारोहणाचे तांत्रिक प्रशिक्षण आवश्यक आहे. वाटेचा कसलाही मागमूस नसलेल्या ठिकाणी शिखरापर्यंत पोहोचणारा मार्ग शोधणे, त्यासाठी वाटेत येणाऱ्या नसíगक अडचणींवर कौशल्य आणि साधनसामग्रीच्या माध्यमातून आरोहण करणे यामध्ये अपेक्षित असते. याला आपण हिमालयीन मोहिमा म्हणून ओळखतो. या लेखात आपण हिमालयात ट्रेकिंगच्या संधी कुठे कुठे आहे त्याबद्दल पाहणार आहोत. असे ट्रेक अनेक स्वयंसेवी संस्था गेली अनेक वष्रे करत आहेत. तर गेल्या काही वर्षांत व्यापारी तत्त्वावर अनेक व्यावसायिकदेखील अशा ट्रेकचे आयोजन करत असतात. भारतीय हिमालयात साधारण १५ हजार फुटांपर्यंत आपण ट्रेकिंगचा आनंद घेऊ शकतो. तर नेपाळमध्ये एव्हरेस्ट बेस कॅम्प हा साडेसतरा हजार फुटांपर्यंत नेणारा ट्रेक आहे.

पंजाब हिमालय –
पंजाब हिमालय हा सिंधू व सतलज नद्यांच्या मधील झेलम, चिनाब, रावी, बियास नद्यांचा प्रदेश आणि काश्मीर व हिमाचल प्रदेशात विस्तारलेला पर्वतीय प्रदेश आहे. या पर्वतरांगेत पाकव्याप्त काश्मीरमधील सर्वोच्च नवव्या क्रमांकाचे नंगा पर्वत, नूनकून, कोलाहोई, झांस्कर रांग येतात.
काश्मीर
काश्मीरमधील श्रीनगरच्या भोवतालचे पहेलगाम (९५ किमी), गुलमर्ग (५६ किमी), सोनमर्ग (८२ किमी) येथे ट्रेकिंगचे अनेक मार्ग आहेत. ट्रेक आयोजित करणारे व्यावसायिक व गाइड यांची सोय या ठिकाणी आहे. काश्मीर पर्यटन विभागातून ट्रेकची माहिती व साहाय्य मिळू शकते. पहेलगाम येथे जवाहर इन्स्टिटय़ूट ऑफ माउंटेनियिरग आणि गुलमर्ग येथे इंडियन इन्स्टिटय़ूट ऑफ स्कीइंग अ‍ॅण्ड माउंटेनियिरग आहे. त्यांच्याकडेही माहिती व साहाय्य मिळू शकते. स्वतची साधनसामुग्री घेऊन स्थानिक मार्गदर्शकाच्या साहाय्यानेही ट्रेक करता येतात.
या परिसरातील काही प्रसिद्ध ट्रेक – पहेलगाम येथून कोलाहाई ग्लेशियर (११००० फूट) ट्रेक, अमरनाथ (१२९९५ फूट) ट्रेक, येम हार ट्रेक, तारसार मारसर लेक ट्रेक करता येतात. सोनमर्ग येथून किशनसार – विशनसार लेक, बाझकल पास (१३७६० फूट), गंगाबल, वानगट असा जास्त उंचावरील ट्रेक करता येतो. जम्मू ते श्रीनगर मार्गावरील किश्तवाड येथून सिन्थन (११७०० फूट) व मर्गन (१२५०० फूट) पास ट्रेक करता येतो. गुलमर्ग परिसरात खिलन मर्ग (१०००० फूट) ट्रेक, तोसा मदान ट्रेक, लीनमर्ग ट्रेक असे लहान लहान, सुंदर ट्रेक आहेत.
लडाख
लडाखच्या उत्तरेला काराकोरम रांग व दक्षिणेला महा हिमालय रांग आहे. लेह हे लडाखचे प्रमुख नगरी केंद्र ११ हजार ५०० फूट उंचीवर वसलेले आहे. हे देशाच्या इतर भागाशी हवाई व रस्ते मार्गाने जोडलेले आहे. मनाली ते लेह ४८७ किमी असून केलोंग येथे मुक्काम करून दोन दिवसांत लेहला पोहोचता येते. हा मार्ग अत्यंत खडतर पण नितांत सुंदर आहे. तसेच श्रीनगर ते लेह ४३४ किमी असून कारगिल येथे मुक्काम करून दोन दिवसांत लेह गाठता येते. जगातील सर्वोच्च रस्ते मार्ग खारदुंगला िखड लेहपासून ३९ किमीवर आहे. लेह अति उंचावर असल्याने शरीराला विरळ हवामानाशी जुळवून घ्यायला योग्य वेळ द्यावा लागतो. त्यासाठी योग्य ती खबरदारी घ्यावी लागते.
लडाखमधील स्टोक कांगरी शिखर पायथ्याचा (१६३१८ फूट) ट्रेक प्रसिद्ध आहे. तसेच लेह ते सुरू खोरेमाग्रे कारगिल ट्रेक, लेह – मरखा खोरे – झंस्कार ट्रेक असे अनेक ट्रेक मार्ग आहेत. हिमाचल प्रदेशमधून लडाखमध्ये जाण्यासाठी दारचा ते पदम यामधील डोंगररांगेतील िखडी ओलांडून लेह गाठता येणारेही ट्रेक आहेत.

हिमाचल प्रदेश
हिमाचल प्रदेशची ट्रेकिंगच्या दृष्टीने अनेक नागरी केंद्रे आहेत. त्यांपकी डलहौसी व धरमशाला येथे पठाणकोटहून जाता येते. येथून धवलाधार डोंगररांगेतील िखडी ओलांडणारे सुमारे साताठ ट्रेकमार्ग आहेत. तसेच मणीमहेश डोंगररांगेतही ट्रेक करता येतात. डलहौसीजवळील चम्बा येथून पीरपंजाल डोंगररांग ओलांडून लाहौल खोऱ्यात जाणारे अनेक ट्रेक आहेत. मनाली हे हिमाचलचे प्रमुख ट्रेकिंग केंद्र आहे. मनालीला दिल्ली व चंदिगड येथून बसने पोहोचता येते. मनाली ते बियास कुंड (१२००० फूट) ट्रेक, जगतसुख ते देवतिब्बा बेस कॅम्प (१४५०० फूट) ट्रेक, मनाली ते हमता पास (१३७०० फूट) ट्रेक, मणीकरण मार्गावरील कसोल येथून ग्रहण, नगारू माग्रे सार पास (१२५०० फूट ट्रेक, कसोल येथून रसोल ज्योत, मलाना माग्रे चंद्रखानी पास (१२१०० फूट) ट्रेक, असे अनेक सोपे ट्रेक आहेत. मनाली लेह मार्गावरील रोहतांग पास ओलांडली की लाहौल खोऱ्यात पोहोचतो. येथे पावसाचे प्रमाण खूप कमी असल्याने सर्व भूप्रदेश राकट दिसतो. येथे जून ते ऑक्टोबरदरम्यान ट्रेक करता येतात.किन्नोर पर्वतीय प्रदेश झेलम नदीच्या खोऱ्याने तयार झालेला आहे. येथे सिमला येथून जाता येते. या परिसरात लियो पर्गीयाल हे प्रमुख शिखर आहे.

गढवाल-कुमाऊ हिमालय 
गढवाल-कुमाऊ हिमालय हा सतलज व नेपाळ सीमेवरील काली नदी यांच्यामधील उत्तरांचल राज्यात विस्तारलेला पर्वतीय प्रदेश आहे. यात नंदादेवी, कामेट, नंदाकोट, गंगोत्री, भागीरथी, शिविलग, नीलकंठ अशी अनेक उतुंग शिखरे आहेत.
गढवाल हिमालयात जाण्यासाठी डेहराडून व हृषीकेश येथून वाहनाने जाता येते. या हिमालयात यमुनोत्री, गंगोत्री, केदारनाथ, बद्रीनाथ ही प्रमुख धार्मिक स्थाने असल्याने वाहतुकीच्या व इतर सोयी चांगल्या विकसित झाल्या आहेत. गढवाल व कुमाऊ मंडल विकास निगम हे चांगल्या सुविधा पुरविण्यासाठी प्रयत्नशील असते.
गढवाल हिमालय ट्रेक 
मसुरी – नागतीब्बा (१०००० फूट) ट्रेक.
पुरोला – सांकरी – हर की धून (११७०० फूट) ट्रेक.
सांकरी – जुडा तलाव – केदार कंठ शिखर (१२५०० फूट)- धुंदा – तलोटी – तालुका ट्रेक.
हनुमान चट्टी – दोदिताल – अगोडा – उत्तर काशी ट्रेक.
गंगोत्री – भोजबासा – गोमुख (१२५०० फूट ) – तपोवन (१३००० फूट) ट्रेक.
गुट्ट – पंवाली कंठा (१३००० फूट फूट) – त्रिजुगी नारायण – सोनप्रयाग ट्रेक.
गुट्ट – रिह – कल्याणी – भेलबागी – खाटलिंग ग्लेशियर (१२२०० फूट) – मसर ताल ट्रेक.
कालीमठ – मदमहेश्वर (१०८०० फूट) ट्रेक.
गोिवद घाट – घांगरिया – व्हॅली ऑफ फ्लॉवर्स – हेमकुंड (१४२०० फूट) ट्रेक.
कुमाऊ परिसरात जाण्यासाठी हलद्वानीपर्यंत ट्रेनने जाता येते. तेथून पुढे वाहनाने प्रवास करावा लागतो. येथे ननिताल, अलमोडा, बागेश्वर, पिठोरागड अशी नागरी केंद्रे आहेत.
कुमाऊ हिमालय ट्रेक-
बागेश्वर – सोंग – लोहारखेत – ढाकोरी – द्वाली – काफनी ग्लेशियर – िपढारी ग्लेशियर (१०९०० फूट).
बागेश्वर – मंडोली – लोहा जंग पास- अली बुग्याल – बेदनी बुग्याल.
मुन्शियारी – लीलाम गाव – बागुदियार – रालाम ग्लेशियर – मिलाम ग्लेशियर (१३९०० फूट)
नेपाळ हिमालय 
नेपाळ हिमालय हा काली, कर्नाळी, गंडकी, कोशी नद्यांच्या मधील सर्वोच्च शिखरांनी संपन्न असा पर्वतप्रदेश आहे. यात आठ हजार मीटरवरील १४ पकी आठ शिखरे आहेत. नेपाळची राजधानी काठमांडू येथे विमानाने व लखनौ, पटना, सिलीगुडी येथून वाहनाने जाता येते. हा प्रदेश सर्वोच्च शिखरांचा असल्याने सोपे अवघड असे अनेक ट्रेक येथे आहेत. नेपाळमध्ये अनेक ट्रेकमार्गावर भोजन व निवास व्यवस्था असते, त्यामुळे येथे ट्रेक करणे सोयीचे असते.
एव्हरेस्ट बेस कॅम्प ट्रेक – काठमांडू ते लुक्ला विमानाने. लुक्ला (९३००० फूट), फाकिदग, नामचे बझार (११३०० फूट), थँगबोचे, फेरीचे, लोबुजे, गोरकशेप (१६९०० फूट), एव्हरेस्ट बेस कॅम्प (१७६०० फूट).
अन्नपूर्णा बेस कॅम्प ट्रेक – पोखरा – नौनदनरा – ग्यांडरुंग – कुल्डी – िहकू – अन्नपूर्णा बेस कॅम्प (१२००० फूट).
पोखरा येथून जॉमसॉम व मुक्तिनाथ ट्रेक करता येतात.
हेलांबू, गोसाई कुंड व लांगटांग हा प्रदेश काठमांडूच्या उत्तरेला सुमारे ७० किमीवर आहे. या तीनही भागांत आठ-दहा दिवसांचे छान ट्रेक करता येतात.

सिक्कीम हिमालय
सिक्कीम हिमालय हा कोशी व अमो नद्यांच्या मधील छोटय़ाशा सिक्कीम राज्याचा पर्वतीय प्रदेश आहे. यात कांगचेनजुंगा हे भारतातील सर्वोच्च व जगातील तिसरे सर्वोच्च शिखर आहे. सिलीगुडी येथे विमानाने व रेल्वेमार्गाने पोहोचता येते. तेथून १२४ किमीवरील गंगटोक या सिक्कीमच्या राजधानीच्या नगरात वाहनाने जावे लागते.
गोईचाला ट्रेक – योक्सुम – बकिम – झोंगरी (१२७०० फूट), थांगसिंग, लांबी लेक (१५८०० फूट), गोईचाला (१७५०० फूट).
हिले ट्रेक – हिले, वरसी, डेंटाम, सोरेंग, हिले.
दार्जििलग ट्रेक – दार्जििलग, मने भंज्यांग, टोंगलु, संदक फु, फालोद ट्रेक.
आसाम हिमालय  
आसाम हिमालय हा अमो ते लोहित नद्यांच्या मध्ये भूतान, अरुणाचल प्रदेश व तिबेट यांच्यात विस्तारलेला पर्वतीय प्रदेश आहे. येथे चोमलहारी, कुल्हा कांगरी व हिमालयाच्या पूर्व टोकावरील शेवटचे नामचे बारवा शिखर आहे.
भूतान
भूतानला जाण्यासाठी कोलकाता येथून विमानाने व सिलीगुडी येथून भूतान सीमेवरील जय गाव / फुंटशिलाँगमाग्रे थिम्फूला वाहनाने जाता येते. थिम्फू, पारो ही येथील प्रमुख नागरी केंद्रे आहेत.
थिम्फू येथून सामतेन्गांगचा चार दिवसांचा ट्रेक करता येतो. तसेच पारो येथून यालीला पास (१५००० फूट) माग्रे चोमोलहारी शिखर दर्शनाचा ट्रेक करता येतो.
अरुणाचल प्रदेश
अरुणाचल प्रदेश हे पूर्वोत्तर राज्यातील सर्वात मोठे राज्य. पण त्यामानाने लोकसंख्या खूप कमी आहे. हिमालयातून येणाऱ्या वेगवान नद्यांच्या प्रवाहामुळे रस्ते विकसित करणे कठीण जाते. त्यामुळे प्रवास करणे जिकिरीचे होते. त्यातल्या त्यात तवांगचा मार्ग चांगला विकसित होत आहे. गोरीचेन शिखर (६८५८ मी.) हे अरुणाचल प्रदेशचे सर्वात उंच शिखर आहे. या शिखराच्या बेस कॅम्पला जाणारा ट्रेक प्रसिद्ध आहे. त्यासाठी सेला पासनंतर व तवांगच्या आधी असलेल्या जंग येथून रोह, ब्रोकशेर, िथगबू, मागो, जीथांग, मेरूथांगमाग्रे गोरीचेन बेस कॅम्पचा ट्रेक करता येतो. तसेच बोम्डीला ते दिरांग ट्रेक, तवांग ते गोसिला पास ट्रेक करता येतो.
अशा या हिमालयात भ्रमंतीसाठी जायचे म्हणजे पर्वणी असते. पण त्यासाठी योग्य तयारीही करणे आवश्यक आहे. हल्ली एकंदरीतच या क्षेत्रातील व्यापारी शिरकाव्यामुळे सारं काही सोप्पं झालंय या भावनेने अनेकजण किमान तयारीशिवाय भटकंतीला जाताना दिसतात. अतिउंचावरील वातावरणाशी जुळवून घेण्यासाठी पुरेसा वेळ दिला जात नाही, फाजील आत्मविश्वासापोटी भलती साहसं केली जातात. हे सर्व पूर्णपणे टाळले पाहिजे. निसर्ग तुम्हाला कायमच साद घालत असतो, त्याच्या हाकेला ओ देत त्याचा मान राखत त्यात रममाण झालात तर मिळणारा आनंद अवर्णनीय असतो.

ट्रेकची तयारी
* हिमालयातील ट्रेकसाठी विशेष तांत्रिक कौशल्याची आवश्यकता नसते. वापरात असलेल्या पायवाटेवरून ट्रेक करणे निर्धोक असते. ट्रेकचा थोडा अनुभव व शारीरिक तंदुरुस्ती असलेल्या कोणालाही योग्य त्या मार्गदर्शनाखाली निर्भयपणे ट्रेक करता येतात.
*ट्रेकला जाण्यापूर्वी किमान एक-दोन महिने आधी ट्रेकचा सराव करणे लाभदायक असते. त्यामुळे आपल्या स्नायूंना व्यायाम मिळतो. तसेच हिमालयात ट्रेकला जाण्यापूर्वी वैद्यकीय सल्ला घ्यावा व सोबत प्रथमोपचाराचा संच ठेवावा.
* ट्रेकसाठी योग्य कपडे, अन्न व साधने घेणे अत्यंत आवश्यक असते. योग्य गरम कपडे, बूट, रेनकोट, गॉगल, टोपी, टॉर्च, नायलॉन-वुलन सॉक्स, वुलन ग्लोव्ह्ज, पाण्याची बाटली इत्यादी प्लास्टिकच्या पिशवीत टाकून सॅकमध्ये ठेवावेत. बूट वापरातले असावेत जेणेकरून ब्लिस्टर होण्याची शक्यता कमी होते.
* खाण्यासाठी जास्त उष्मांक देणारे पदार्थ खावेत. ट्रेक करताना सोबत सुके खाण्याचे पदार्थ जवळ ठेवावेत व थोडे थोडे खात राहावे. भरपूर पाणी प्यावे. उपाशीपोटी ट्रेक करू नये. ओले कपडे घालून ट्रेक करू नये. त्यामुळे त्रास होऊ शकतो.
* डोंगरात असताना ट्रेक सकाळी लवकर सुरू करावा आणि दुपारी तीन-चार वाजेपर्यंत मुक्कामी पोहोचावे. साधारणपणे हिमालयात दुपारी ढग जमा होऊन हवामान खराब होते. पावसाचीही शक्यता असते. त्यामुळे दिवसाउजेडी रात्रीचा स्वयंपाक करून लवकर निजावे व लवकर उठावे हा दिनक्रम सोयीचा असतो.
* आठ हजार फुटांपेक्षा जास्त उंचीवरील ट्रेक करताना सावकाश उंची गाठावी. दहा हजार फुटांवरील उंची गाठण्यापूर्वी किमान तीन-चार दिवस विरळ हवेशी शरीराला जुळवून घेण्यासाठी द्यावेत. अति उंचावर प्राणवायूच्या कमतरतेमुळे त्रास होत असेल तर खालच्या उंचीवर जाणे योग्य असते. हृदयविकार, अस्थमा, उच्च रक्तदाब असलेल्यांनी अति उंचावरील ट्रेक करू नयेत.

हिमालयातील ट्रेकसाठी योग्य ऋतू
हिमालयात साधारणपणे मार्च ते मे आणि ऑक्टोबर ते नोव्हेंबर या कालावधीत ट्रेक करणे सोयीचे असते. डिसेंबर ते फेब्रुवारी हिवाळा असतो. हिवाळ्यातही कमी उंचीवरील नागरी भागाजवळील छोटे ट्रेक करता येतात.

हृषीकेश यादव
response.lokprabha@expressindia.com
सौजन्य : लोकप्रभा