भूजलाचे स्रोत, भूजलाचा शोध, भूजलाचे पुनर्भरण व एकंदरीत भूजलाचे व्यवस्थापन या बाबींचा विचार करताना, तो एका विशिष्ट क्षेत्रासंदर्भात करणे अनिवार्य असते. भूपृष्ठावरील जल व भूजल यांचा अन्योन्य संबंध असतो, त्यामुळे एका विशिष्ट क्षेत्रातील जलस्रोतांचा अभ्यास महत्त्वाचा ठरतो. अशा क्षेत्राला पाणलोट क्षेत्र असे म्हटले जाते. विशिष्ट क्षेत्रात उपलब्ध होणारे पाणी, आणि त्या क्षेत्रातून बाहेर वाहून जाणारे पाणी, यावर पाणलोट क्षेत्र व्यवस्थापनात भर दिला जातो. आकारमानानुसार पाणलोट क्षेत्राचे लहान, मध्यम व मोठे असे भाग पडतात.
पाणलोट क्षेत्र व्यवस्थापनामध्ये केवळ जलसंधारण केले जात नाही तर पाण्याची गुणवत्ता टिकवणे, इतर नैसर्गिक संसाधनांचे संरक्षण व विकास, व त्यातून शाश्वत विकास साधणे यावर भर दिला जातो. पाणलोट क्षेत्र व्यवस्थापनामध्ये भूगर्भाची रचना, मातीचा प्रकार व पोत, जमिनीचा उतार, जलप्रवाहांची घनता (ड्रेनेज डेन्सिटी), अंत:स्सरणाचा वेग हे भूवैज्ञानिक घटक विचारात घ्यावे लागतात.
पाणलोट क्षेत्राची लांबी जर त्याच्या रुंदीपेक्षा जास्त असेल तर या क्षेत्रात येणारे पाणी निर्गम मार्गाजवळ पोहोचेपर्यंत जास्त वेळ लागतो त्यामुळे पाणी जमिनीत मुरण्यास वेळ मिळतो. जमिनीचा उतार तीव्र असेल तर पाणी वाहून जाण्याचा वेग वाढतो व पाणी मुरण्याचे प्रमाण कमी होते. जमिनीवर वन आच्छादन असेल तर जमिनीची धूप कमी होते. प्रवाहांच्या घनतेवर उपलब्ध पाण्याचे प्रमाण तसेच जमिनीची धूप व पुराची समस्या अवलंबून असते.
जमिनीचा वापर या नियोजनात महत्त्वाचा ठरतो. पीक प्रकार व लागवड पद्धत यावर पाण्याचा वापर, अंत:स्सरण व निचरा अवलंबून असतो. जमिनीची जलधारण शक्ती व निचरा करण्याची क्षमता दोन्ही जास्त असेल तर पाण्याचा मोठा भाग शोषून घेतला जाईल व वाहून जाणारे पाणी कमी होईल. मातीचा पोत व खोली, खडकांचे प्रकार यावर अंत:सरणाचा वेग व पुनर्भरण अवलंबून असते.
विशिष्ट क्षेत्रातील पर्जन्यमान व पर्जन्य घनता हे घटक मृद व जलसंधारणाचे उपाय ठरवण्यात कळीची भूमिका बजावतात. या सर्व घटकांचा विचार करून पाणलोट क्षेत्रात असणाऱ्या नैसर्गिक समस्या सोडवण्यासाठी उपाय शोधणे आवश्यक असते. तसेच पाणलोट क्षेत्रातील नैसर्गिक संसाधनांचे शाश्वत वितरण व विकास करणे, प्रदूषण कमी करणे, पाण्याचे व्यवस्थापन व प्रभावी वापरावर भर देणे, माती व पाण्याचे संवर्धन करणे, जमिनीचा शाश्वत वापर, कृषी विकास व सामुदायिक विकास साधणे ही पाणलोट क्षेत्र व्यवस्थापनाची महत्त्वाची उद्दिष्टे आहेत.
– डॉ. योगिता पाटील
मराठी विज्ञान परिषद
ईमेल : office@mavipa.org
संकेतस्थळ : http://www.mavipa.org
