कबड्डीचे गुणफलक
शशिकांत राऊत
खेळ कोणताही असो, त्यातील उत्कंठा अनुभवण्यासाठी गुणांतील चढ-उतार प्रत्येक क्षणाला समोर दिसणे महत्त्वाचे असते. सामन्यातील रंगत ही या गुणफलकामुळेच वाढत जाते. कबड्डी या खेळात पूर्वी वेगळेच चित्र होते. कोणता संघ किती गुणांच्या फरकाने आघाडीवर आहे, याचे आकलन प्रत्यक्ष सामना पाहणाऱ्याला होतच नव्हते. सामना संपायला शेवटची पाच मिनिटे पुकारल्यानंतर दोन्ही संघांकरिता गुण जाहीर केले जात. नियमाप्रमाणे इतर वेळेला विचारणा केली असता, कोणत्याही संघाला गुण सांगितले जात नसत. हळूहळू यात बदल होत गेला. खेळाडूंच्या आग्रहाबरोबर संघटकांनादेखील याचे महत्त्व पटू लागले.
कबड्डीच्या मैदानावर धावता गुणफलक प्रथम मुंबई-पुण्यात वापरला गेला. याबाबत राजेंद्र आंदेकर यांनी दिलेल्या माहितीनुसार, पुण्यातील बालेवाडी येथे १९९३-९४ मध्ये झालेल्या राष्ट्रीय क्रीडा स्पर्धेत कबड्डीसाठी धावते गुणफलक प्रथम वापरण्यात आले. व्हॉलीबॉलसाठी वापरण्यात आलेल्या या गुणफलकाचा उपयोग कबड्डीसाठी करण्यात आला. चौकोनी आकाराच्या या अवाढव्य गुणफलकातूनच प्रेरणा घेत मुंबई शहर कबड्डी संघटनेचे तत्कालिन अध्यक्ष उदयदादा लाड यांनी गुणफलक तयार करण्याचा मानस आपल्या पदाधिकाऱ्यांकडे व्यक्त केला. त्या वेळी सरचिटणीस असलेले मीनानाथ धानजी व संयुक्त कार्यवाह मनोहर इंदुलकर यांनी त्यास प्रोत्साहन दिले. त्यामुळे हे गुणफलक मुंबईच्या कबड्डी मोसमाची सुरुवात करणाऱ्या दादर पूर्वेच्या शिवनेरी सेवा मंडळाच्या स्पर्धेत १९९४ मध्ये प्रथम वापरण्यात आले.
रुंदीने कमी सुटसुटीत आकाराचे हे गुणफलक सर्वाच्या पसंतीस उतरले. हे गुणफलक संघटनेकडून सर्व स्पर्धाकरिता मोफत दिले जात. पण यावर होणाऱ्या दुरुस्तीच्या खर्चाचा भुर्दंड संघटनेला करावा लागू नये, म्हणून काही वर्षांनंतर नाममात्र भाडे आकारले जाऊ लागले. पण या गुणफलकाला मुंबई-पुणे व्यतिरिक्त अन्य जिल्ह्य़ांनी अपेक्षित प्रतिसाद दिला नाही. कारण जिल्हा, राज्य किंवा भारतीय कबड्डी संघटनेने सक्ती केली नव्हती. प्रो-कबड्डी लीगमुळे गुणफलकाचे महत्त्व अधोरेखित झाले. प्रो-कबड्डीत सुरू करण्यात आलेली चढाईची ३० सेकंदांची मर्यादा भारतीय हौशी कबड्डी महासंघाने सर्वच स्पर्धाकरिता लागू केली. त्यामुळे ते दर्शवण्यासाठी बझरची गरज भासू लागली. काहींनी खास बझर बनवून घेतले. पण महाराष्ट्र राज्य कबड्डी संघटनेने एक पाऊल पुढे टाकत बझरची सोय असणारे सहा गुणफलक तयार करून घेतले. आता काही व्यक्तींनी खासगी गुणफलक तयार करीत त्याचा व्यवसायसुद्धा सुरू केला आहे.
सर्व फायद्या-तोटय़ाचा विचार थोडा बाजूला ठेवला, तरी अत्याधुनिक गुणफलक ही आज काळाची गरज आहे. कारण कबड्डी हा खेळ अधिकाधिक लोकांपर्यंत पोहोचवण्यासाठी आधुनिक तंत्रज्ञानाचा वापर करणे गरजेचे आहे.
स्क्रिनचा सर्वंकष पर्याय
कोणता खेळाडू चढाईला गेला आहे, हे गुणफलकात दाखवता येईल. पण छोटय़ा गुणफलकात तो कितपत दाखवता येईल, ही शंका वाटते. पण आज सर्वच प्रमुख स्पर्धामध्ये मोठे स्क्रिन संगणकाद्वारे कार्यान्वित करण्याची प्रथा रूढ झाली आहे. या स्क्रिनवर गुणफलक उत्तम पद्धतीने दाखवता येऊ शकतो. यात चढाईपटू, पकडबहाद्दर, तिसरी चढाई, सामन्याची आणि चढाईची वेळ अशा अनेक गोष्टी मांडता येतील.
फायदे
१. संघाचे गुण कळाल्यामुळे सामन्यातील रंगत उत्तरोत्तर वाढत जाईल.
२. यात सामन्याचा कालावधी दिसणार असल्यामुळे कोणत्या क्षणी सामन्याची काय स्थिती आहे, हे क्रीडारसिकांना प्रत्येक क्षणी समजेल.
३. सामन्याची वेळ समोर दिसत असल्यामुळे सामना लवकर वा उशिरा संपवला असे सामनाधिकाऱ्यावर होणारे आरोप होणार नाहीत.
४. सामन्यात कोणता खेळाडू चढाईला गेला, हे गुणफलकाच्या माध्यमातून दिसत असल्यामुळे कोणत्या सामन्यात कोणता खेळाडू चांगला खेळला, हे कबड्डीप्रेमींनाही कळेल.
तोटे
१. या सर्व गोष्टी एकाच गुणफलकात उपलब्ध करून दिल्यास तो वजनाने हलका व ने-आण करण्यास सुटसुटीत असा तयार करण्याकरिता अधिक खर्च येणार.
२. हे सर्व एकाच की-बोर्डवर किंवा रिमोटवर तयार केल्यास दुरुस्ती आणि देखभालीचा खर्च जास्त येणार आणि ते अधिक किचकट होण्याची शक्यता अधिक आहे.
३. ते एका ठिकाणाहून दुसऱ्या ठिकाणी नेताना व्यवस्थित काळजीपूर्वक नेले नाही तर नाजूक असलेले ते गुणफलक नादुरुस्त होण्याची शक्यता अधिक आहे.
४. यातील एखादा भाग नादुरुस्त झाला तरी तो दुरुस्त करण्यासाठी सर्व गुणफलक उघडावा लागल्यामुळे इतर भागदेखील नादुरुस्त होण्याची शक्यता अधिक वाटते.
५. एखाद्या व्यक्तीने हे खासगी गुणफलक भाडय़ाने देण्याचे ठरवले तरी ते स्पर्धा संयोजकांना परवडले पाहिजे.
आणखी काय सुधारणा आवश्यक?
या गुणफलकात सध्या तरी दोन संघांचे गुण आणि चढाईची कालमर्यादा दर्शवणारा बझर एवढेच उपलब्ध करून देण्यात आले आहे. तिसऱ्या चढाईची सूचना देणारा बझर आणि संघाचे नाव अद्याप गुणफलकात समाविष्ट झालेले नाही. मात्र आणखीही काही गोष्टी या गुणफलकात उपलब्ध होऊ शकतात. सामन्याची कालमर्यादा दर्शवणारे घडय़ाळ. त्याचबरोबर चढाईपटूचे नाव यात असायला हवे. हा गुणफलक वजनाने हलका आणि त्याची लांबी-रुंदी-उंची मर्यादित हवी, जेणेकरून तो ने-आण करण्यास सुलभ असेल. हा गुणफलक नाजूक असल्यामुळे त्याला हाताळण्याकरिता प्रशिक्षित व्यक्ती उपलब्ध करून द्यावी लागेल.
(लेखक कबड्डी समीक्षक आणि पंच-सांख्यिकी तज्ज्ञ आहेत)
