मुंबई : महाराष्ट्रात ऑटिझम स्पेक्ट्रम डिसऑर्डर (एएसडी) असलेल्या मुलांची संख्या वाढत चालल्याचे शासकीय अहवालातून दिसून येते. जागतिक आरोग्य संघटना आणि इंडियन कौन्सिल ऑफ मेडिकल रिसर्चच्या ताज्या अहवालानुसार भारतातील दर १०० मुलांपैकी १ ते १.५ मुलांमध्ये ऑटिझमची लक्षणे आढळतात. राज्य आरोग्य विभागाच्या २०२३ च्या आकडेवारीनुसार महाराष्ट्रात ० ते १९ वयोगटातील अंदाजे १.२ लाख मुले या विकाराशी झुंज देत आहेत.
परंपरागत बिहेव्हियरल थेरपी आणि स्पीच-लँग्वेज थेरपी या ऑटिझममधील प्रमुख उपचार पद्धती मानल्या जात होत्या. मात्र आता आधुनिक उपचारपद्धतींना वेगाने स्थान मिळू लागले आहे. ऑक्युपेशनल थेरपीत ‘सेंसरी इंटिग्रेशन’ तंत्राचा वापर सुरू झाला असून मुंबई व पुण्यातील प्रमुख रुग्णालयांत यासाठी स्वतंत्र विभाग उभारले गेले आहेत. त्याचबरोबर आर्ट-बेस्ड थेरपी म्हणजेच चित्रकला, संगीत व नाट्याद्वारे मुलांचा विकास साधण्याचा प्रयत्न केला जात आहे. टाटा मेमोरियल सेंटर व जे.जे. हॉस्पिटलमधील तज्ज्ञ या पूरक थेरपीची शिफारस करत आहेत. तंत्रज्ञानाचाही वापर वाढत असून मोबाइल अॅप्स, एआय आधारित गेम्स आणि डिजिटल लर्निंग टूल्स यांच्या मदतीने संवाद कौशल्य व सामाजिक वर्तन शिकवले जात आहे. नॅशनल इंस्टिट्यूट फॉर मेंटल हेल्थ अँड न्यूरो सायन्सेस (निम्हान्स) च्या सहकार्याने या तंत्रज्ञानाधारित थेरपींचे पायलट प्रकल्प सुरू आहेत.
मुंबई महानगरपालिकेच्या २०२२ च्या शैक्षणिक आरोग्य सर्वेक्षणात सुमारे ४,५०० मुलांना ऑटिझमची लक्षणे आढळली. पुणे जिल्हा परिषदेच्या विशेष शिक्षण अहवालानुसार ग्रामीण भागात ३,८०० मुले स्पेक्ट्रमवर असल्याची नोंद झाली आहे. नागपूर व औरंगाबाद विभागात मिळून सुमारे २,५०० मुलांना विशेष थेरपीची गरज असल्याचे महाराष्ट्र स्टेट कौन्सिल ऑफ एज्युकेशनल रिसर्च अँड ट्रेनिंगने स्पष्ट केले आहे.
लक्षणे आणि निदान
बालक दोन-तीन वर्षांचे असतानाच संवाद न करणे, डोळ्यात डोळे मिळवून न बोलणे, सतत एकाच प्रकारचे वर्तन करणे, इतर मुलांमध्ये न मिसळणे, आवाज, प्रकाश यांना जास्त संवेदनशील प्रतिक्रिया देणे, यांसारखी लक्षणे आढळू शकतात. अनेकदा पालक ही लक्षणे किरकोळ समजून दुर्लक्ष करतात आणि त्यामुळे निदान उशिरा होते. तज्ज्ञांच्या मते लवकर ओळख आणि समुपदेशन केल्यास मुलांच्या प्रगतीत मोठा फरक पडतो.ऑटिझमसाठी ठरावीक औषधोपचार उपलब्ध नाहीत. मात्र बिहेविअरल थेरपी, स्पीच थेरपी, ऑक्युपेशनल थेरपी आणि समुपदेशन यामुळे मुलांच्या वर्तनात व संवाद कौशल्यात सुधारणा घडवून आणता येते. पालकांची सकारात्मक भूमिका, शाळेतील विशेष शिक्षण आणि समाजाचा स्वीकार या सगळ्यामुळे मुलं आत्मविश्वासाने जगू शकतात.
लवकर निदान आणि थेरपीचा प्रारंभ हा सर्वात महत्त्वाचा टप्पा आहे. शहरी भागात पालक जागरूक आहेत व उपचार स्वीकारत आहेत, पण ग्रामीण भागात अजूनही माहितीचा व उपचारांचा अभाव आहे. हे अंतर कमी करणे गरजेचे असल्याचे क्लिनिकल सायकोलॉजिस्टचे म्हणणे आहे.महाराष्ट्रातील आकडेवारी आणि बदलणारे उपचाराचे स्वरूप हे दाखवून देतात की ऑटिझमविषयीची सामाजिक जाणीव आता अधिक स्पष्ट होत आहे. आधुनिक थेरपींमुळे मुलांच्या प्रगतीत सुधारणा होत असल्याचे दिसून येत आहे. विशेष म्हणजे पालकांचा कलही आता या नव्या उपचारांकडे वाढू लागला आहे.
