ई-सिगारेट व तंबाखू सेवन तरुणाच्या आरोग्यासाठी बनतेय घातक! पालकांनो मुलांना व्यसनापासून दूर ठेवा…

धूम्रपान आणि ई- सिगारेटचे व्यसन हे केवळ प्रौढांमध्येच नाही तर किशोरवयीन मुलांमध्येही आता आढळून येत आहे. किशोरवयीन मुलांमध्ये धूम्रपान आणि ई- सिगारेटच्या सवयीची वाढ होण्यास अनेक घटक कारणीभूत आहेत. ई- सिगारेट सारख्या साधनांची आकर्षक रचना, विविध प्राकरचा चवींची उपलब्धता आणि दिवसेंदिवस त्याचे वाढते मार्केटिंग ही उत्पादने १३-१९ वयोगटातील तरुणांना आकर्षक बनवतात. त्याचप्रमाणे समवयस्क मित्रांचा दबाव, म्हणजेच प्रौढ दिसण्याची किंवा प्रौढांमध्ये उठ-बस करण्याची इच्छा ही किशोरवयीन मुलांना तंबाखू उत्पादनांच्या सेवनास भाग पाडते.

सोशल मीडिया प्लॅटफॉर्म हे किशोरवयीन मुलांमध्ये धूम्रपान आणि ई सिगारेटसारख्या व्यसनाला आकर्षक ठरविण्यास भाग पाडते. बरेच किशोरवयीन मुलं आ सिगारेट, सिगारेट, धूररहित तंबाखू आणि हुक्का यांचा सर्रासपणे वापर करतात. केवळ शहरी भागातच नाही तर ग्रामीण भागातही किशोरवयीन मुलांमध्ये धूम्रपान आणि ई- सिगारेटचे व्यसन वाढल्याचे मुंबई महापालिकेच्या कुपर वैद्यकीय महाविद्यालय व रुग्णालयाचे अधिष्ठाता डॉ सुधीर मेढेकर यांनी सांगितले.पालकांनी मुलांना व्यसन सोडण्याकरिता असलेल्या सपोर्ट ग्रुप किंवा समुपदेशकांची यासाठी मदत घ्यावी.

किशोरवयीन मुलांना हे समजून सांगणे आवश्यक आहे की, धूम्रपान आणि व्हेपिंगमुळे आरोग्याचे दीर्घकालीन प्रश्न निर्माण होऊ शकतात. या वाईट सवयी वेळीच सोडणे मुलांच्या भविष्यासाठी नक्कीच फायदेशीर ठरू शकते, असेही डॉ मेढेकर यांनी सांगितले.

भारतातील इलेक्ट्रिक सिगारेट किंवा इलेक्ट्रॉनिक निकोटीन डिलिव्हरी सिस्टीम याचा वापर गेल्या काही वर्षांमध्ये चर्चेचा विषय ठरला आहे. इलेक्ट्रिक सिगारेट म्हणजे एक बॅटरीवर चालणारे उपकरण असते, जे लिक्विड निकोटीन, फ्लेवर व इतर रसायनांचे वाफ तयार करून वापरकर्त्याला “धूर” तयार न करता निकोटीनचा अनुभव देतो. त्यामुळे याला वेपिंग असेही म्हणतात.

भारतात ई – सिगारेट, वेप पेन जे पेनासारखे दिसणारे रिचार्जेबल वा रिफिल करून मिळणारे , पॉड सिस्टिम जे तरुणांमध्ये जास्त प्रसिद्ध आहे तसेच मोड्स अशा प्रकारात या सिगारेट मिळतात. याचा सर्वधिक वापर १५-२४ वर्षे वयोगटात आढळतो. अनेक विद्यापीठे व कॉलेजांमधील तरुण “फॅशनेबल” व “स्मार्ट” समजून याचा वापर करतात. भारतात २०१९ पर्यंत ई-सिगारेट वापरणाऱ्यांची संख्या चार लाखांपर्यंत होती. आता याचे प्रमाण खूपच वाढले असून याविरोधात प्रभावी कारवाई होताना दिसत नाही.

तंबाखू सेवनाला ई-सिगारेट हा पर्याय नसून यात निकोटीन असल्यामुळे व्यसनाधीनता, हृदयविकार, फुफ्फुसाचे आजार, मेंदूच्या वाढीवर परिणाम आढळतो. युवा वर्गासाठी मानसिक आरोग्यावरही दुष्परिणाम होतो. भारतात इ-सिगारेट्सवर बंदी असूनसुद्धा मुंबई, दिल्ली, कोलकत्ता तसेच पुण्यासह अनेक शहरांमधील तरुण वर्गात त्याच आकर्षण दिसून येते.

भारतामध्ये तंबाखू सेवनाचे प्रमाण मोठ्या प्रमाणावर असून राष्ट्रीय कुटुंब आरोग्य सर्वेक्षण (एनएफएचएस-५, २०१९-२०) नुसार, भारतात १५ वर्षांवरील सुमारे ३३ कोटी प्रौढ तंबाखू वापरतात, जे प्रमाण एकूण प्रौढ लोकसंख्येच्या २४ टक्के आहे. ग्लोबल अॅडल्ट टोबॅको सर्व्हे (जीएटीएस – २, २०१६-१७) नुसार, तंबाखू वापराचे प्रमाण २८.६ टक्के होते. सुमारे ३८ टक्के प्रौढ पुरुष तंबाखू वापरतात. महिलांमध्ये हेच प्रमाण ८.९ टक्के आहे.

१३ ते १५ वर्षे वयोगटातील मुलांमध्ये तंबाखू वापराचे प्रमाण ८.५ टक्के आहे. 2021 मध्ये, तंबाखू सेवनामुळे भारतात सुमारे १० लाख मृत्यू झाले, जे एकूण मृत्यूंच्या प्रमाणात १७.८ टक्के एवढे आहे. तंबाखू सेवनामुळे इस्केमिक हार्ट डिसीज, स्ट्रोक, फुफ्फुसाचा कर्करो यांसारख्या आजारांचे प्रमाण वाढले असून भारताने २००४ मध्ये जागतिक आरोग्य संघटनेच्या फ्रेमवर्क कन्व्हेन्शन ऑन टोबॅको कंट्रोलला मान्यता दिली आहे. २०१९ मध्ये, ई-सिगारेट्स आणि हिटेड टोबॅको प्रॉडक्ट्स वर बंदी घालण्यात असून राष्ट्रीय तंबाखू नियंत्रण कार्यक्रमांतर्गत विविध कारवाया करण्यात येत असल्या तरी त्याचा प्रभाव पडताना दिसत नसल्याचे आरोग्य विभागाच्या सूत्रांचे म्हणणे आहे.

गेल्या काही वर्षात १३ ते १९ वयोगटातील किशोरवयीन मुलांमधील धुम्रपान व व्हेपिंगचे प्रमाण वाढले असून यातून आरोग्यचे निर्माण होणारे धोके त्यांना सांगणे आवश्यक असल्याचे फुफ्फुसविकार तज्ज्ञ डॉ. शाहिद पटेल यांनी सांगितले. किशोरावस्थेत निकोटीनच्या सेवनाने मेंदूच्या विकासात अडथळ येऊ शकतो, ज्यामुळे लक्ष केंद्रित करणे, शिक्षण घेणे आणि वैयक्तिक विकासात परिणाम होतो. धूम्रपान किशोरवयीने मुलांमध्ये फुफ्फुसांच्या विकासास हानीकारक ठरते, ज्यामुळे फुफ्फुसांची कार्यक्षमता कमी होते आणि दमा, ब्राँकायटिस आणि क्रॉनिक ऑब्स्ट्रक्टिव्ह पल्मोनरी डिसीजचा धोका वाढतो. यामुळे वीएएलआय -व्हेप असोसिएटेड लंग इंज्युरी नावाचा एक नवीन आजार आढळून येऊ लागला आहे,ज्याचा आतापर्यंत कोणताही इलाज नाही आणि तो अनेक प्रकरणांमध्ये घातक ठरला आहे. याचा मेंदूच्या विकासावर, स्मरणशक्तीवर, एकाग्रतेवर आणि एकुण आरोग्यावर विपरीत परिणाम होतो असेही, डॉ पटेल म्हणाले.

हल्ली किशोरवयीन मुले वापरत असलेल्या व्यसनांच्या संदर्भात पालकांनी स्वतःला शिक्षित केले पाहिजे. धूम्रपान त्यांना तात्पुरते समाधान देऊ शकते, परंतु श्वसन आरोग्यावर वाईट परिणाम करू शकते. धूम्रपान आणि व्हेपिंग हे दोन्ही फुफ्फुसांना हानिकारक रसायनांच्या संपर्कात आणतात जे नाजूक ऊती आणि श्वसनमार्गांना नुकसान पोहोचवतात. कालांतराने दीर्घकालीन दाह निर्माण होतो, फुफ्फुसांची क्षमता कमी होते आणि संसर्ग होण्याची शक्यता वाढते. धूम्रपान आणि व्हेपिंग दरम्यान श्वासावाटे घेतले जाणारे अनेक पदार्थ जसे की, फॉर्मल्डिहाइड आणि बेंझिन हे कार्सिनोजेनिक असतात आणि फुफ्फुसाच्या कर्करोगास कारणीभूत ठरतात.

किशोरवयीन मुलांशी उघडपणे संवाद साधल्यास त्यांना धूम्रपान आणि व्हेपिंगचे परिणाम समजण्यास मदत होऊ शकते. पालकांनी आपल्या मुलांना धूम्रपानाची सवय सोडण्यास आणि फुफ्फुसांच्या आरोग्याकडे लक्ष देण्यास प्रोत्साहित करणे गरजेचे कर्करोग शल्यचिकित्सक डॉ. सुप्रिया बांबरकर यांनी सांगितले. तंबाखू आणि ई-सिगारेटमधील निकोटीन हे हार्मोन उत्पादनावर परिणाम करू शकते, पुरुषांमध्ये शुक्राणूंची संख्या आणि गुणवत्ता कमी करते तर, महिलांमध्ये मासिक पाळी आणि ओव्हुलेशनमध्ये व्यत्यय आणते. कालांतराने, हे त्यांच्या प्रजनन क्षमतेला हानी पोहोचवू शकते.

किशोरावस्था ही शारीरीक वाढ आणि हार्मोनल संतुलनासाठीचा महत्त्वाचा टप्पा असून विषारी पदार्थांचा सेवनाने एखाद्याच्या प्रजनन क्षमतेला हानी पोहोचू शकते. किशोरावस्थेतील हे व्यसन भविष्यात प्रजनन क्षमतेवर परिणाम करू शकते, ज्यामुळे वेळीच प्रतिबंध करणे गरजेचे आहे. म्हणूनच, १३ ते १९ वयोगटातील किशोरवयीन मुलांन नियमितपणे व्यायाम करण्यास, संतुलित आहाराचे सेवन करण्यास, योग आणि ध्यानाद्वारे तणावाचे व्यवस्थापित करण्यास तसेच सामाजिक दबावाबद्दल पालकांशी मनमोकळी चर्चा करण्यास मुलांना प्रोत्साहित केले पाहिजे. याकरिता विशेष थेरपी जसे की, निकोटीन रिप्लेसमेंट थेरपी आणि तणाव किंवा सोशल मीडियाच्या प्रभावासारखे ट्रिगर्स जाणून घेणे गरजेचे असल्याचे डॉ नीता सिंगी यांनी सांगितले.