कुतूहल : हृदयाचे ठोके

इ.स. १८८०च्या सुमारास इंग्लंडच्या वॉल्टर गॅस्केल याने कासवावरील प्रयोगांत, कासवाच्या हृदयाच्या स्पंदनांचा उगम हृदयाच्या वरच्या कप्प्यात होत असल्याचे निरीक्षण नोंदवले. त्यानंतर त्याने कासवाच्या हृदयातील मार्ग क्रमाक्रमाने बंद करून पाहिले. या प्रयोगाद्वारे कासवाच्या हृदयाचे स्नायू स्वतहून आकुंचन पावत, हृदयाची स्पंदने पुढे नेऊ शकतात हे त्याने दाखवून दिले. यावरून हृदयाचे कार्य मज्जासंस्थेच्या मदतीने नव्हे तर स्वतंत्रपणे चालत असल्याचे स्पष्ट झाले. दरम्यानच्या काळात हृदयातील विविध भाग शोधले जात होते. यातला एक महत्त्वाचा भाग होता तो, स्कॉटलंडच्या आर्थर कीथ आणि इंग्लंडच्या मार्टनि फ्लॅक यांनी १९०७ साली शोधलेला ‘सायनोआर्टरियल नोड’. हृदयाच्या वरच्या कप्प्यात वसलेल्या या भागापासूनच हृदयाच्या स्पंदनांची लहर सुरू होत असण्याची शक्यता दिसून येत होती. अल्पावधीतच, डच वैद्यकतज्ज्ञ  विल्हेम आइनथोव्हेन याने विकसित केलेल्या इलेक्ट्रोकार्डिओग्राफी या तंत्राद्वारे, सायनोआर्टरिअल नोड या भागावर ऋण विद्युतभार निर्माण होत असून, तिथूनच हृदयाच्या स्पंदन लहरींना सुरुवात होत असल्याचे नक्की झाले. यामुळे हृदयाचे स्पंदन हृदयातच निर्माण होणाऱ्या विद्युतलहरींशी निगडित असल्याचे स्वीकारले गेले. आर्थर किथ आणि मार्टनि फ्लॅक यांनी शोधलेला सायनोआर्टरियल नोड हा हृदयातला नैसर्गिक पेसमेकर ठरला!

– डॉ. अंजली कुलकर्णी

 मराठी विज्ञान परिषद, वि. ना. पुरव मार्ग,  चुनाभट्टी,  मुंबई २२  office@mavipamumbai.org