एमपीएससी मंत्र : राजपत्रित तांत्रिक सेवा पूर्व परीक्षा संकल्पनात्मक आणि प्राकृतिक भूगोल

रोहिणी शहा

राजपत्रित तांत्रिक सेवा पूर्व परीक्षेच्या सामान्य अध्ययनातील भूगोल या उपघटकाच्या तयारीबाबत या लेखामध्ये चर्चा करण्यात येत आहे. यापूर्वी अभियांत्रिकी सेवा व कृषी सेवा पूर्व परीक्षेमध्ये हा घटक समाविष्ट होताच फक्त वन सेवा पूर्व परीक्षेमध्ये हा घटक समाविष्ट नव्हता.

या घटकाचा अभ्यासक्रम भारताचा आणि महाराष्ट्राचा भूगोलह्ण असा देण्यात आला आहे. अभियांत्रिकी सेवा व कृषी सेवा परीक्षेतील प्रश्न आणि राज्य सेवा पूर्व परीक्षेतील अभ्यासक्रम आणि प्रश्नांचे विश्लेषण यांच्या आधारे या घटकाच्या तयारीची चौकट व दिशा ठरविता येईल.

महाराष्ट्राच्या संदर्भात भूगोलाचा दोन प्रकारे अभ्यास करावा लागणार आहे. एक भाग पूर्णपणे महाराष्ट्राच्या भूगोलाचा आहे आणि दुसरा भाग भारताच्या भूगोलातील एकक म्हणून महाराष्ट्राच्या अभ्यासाचा आहे. पहिल्या भागामध्ये महाराष्ट्राच्या आदिम जमाती, खनिज संपत्ती, भौगोलिक विभाग, आर्थिक भूगोल, लोकसंख्येचे पैलू, कृषी हवामान विभाग, नदीप्रणाली इ. चा अभ्यास ठेवायचा आहे. दुसऱ्या भागामध्ये भौगोलिक, प्राकृतिक, आर्थिक, लोकसंख्या इ. बाबींचा संपूर्ण भारतातील या वैशिष्टय़ांशी संबंधित एक घटक म्हणून आणि इतर घटकांशी तुलना करून विश्लेषणात्मक असा अभ्यास अपेक्षित आहे.

प्राकृतिक, सामाजिक, आर्थिक भूगोल अशी या घटकाची व्याप्ती आहे. यापूर्वी अभियांत्रिकी व कृषी सेवा पूर्व परीक्षांमध्ये सामाजिक भूगोलावर खूप कमी प्रश्न विचारलेले दिसून येतात. पण आधीच्या अभ्यासक्रमातील घटकांचे weightage पाहता आता सामाजिक भूगोलावरही भर दिला जाण्याची शक्यता नाकारता येणार नाही. त्यामुळे या तिन्ही आयामांची तयारी करणे आवश्यक आहे. या लेखामध्ये संकल्पनात्मक आणि प्राकृतिक भूगोलाच्या तयारीबाबत पाहू.

संकल्पनात्मक भूगोल

* संकल्पनात्मक भूगोल हा प्राकृतिक भूगोलाचाच एक घटक आहे. भूगोलाच्या पायाभूत महत्त्वाच्या संकल्पना वैज्ञानिक आहेत. आणि त्यांचा वैज्ञानिक पद्धतीने अभ्यास करायला हवा. सगळय़ात आधी महत्त्वाच्या संज्ञा व संकल्पना समजून घ्यायला हव्यात. यानंतर निरनिराळय़ा भौगोलिक प्रक्रिया समजून घेणे आवश्यक आहे.

* भूगोलाच्या शाखा, पृथ्वीची उत्पत्ती, रचना, पृथ्वीचे कलणे, वातावरण, अक्षांश रेखांश, हवामानाचे घटक, प्रमाण वेळ इ. पायाभूत संकल्पना व्यवस्थित समजून घ्याव्यात.

* पृथ्वीचे वजन, वस्तुमान, ढगांचे प्रकार, ब्युफोर्ट स्केल इ. बाबी सोडता येतील.

* जगाच्या भूगोलाचा अभ्यासक्रमामध्ये समावेश नसला तरी जगातील हवामान विभाग व त्यांची थोडक्यात वैशिष्टय़े समजून घ्यावीत. व भारतामध्ये असणारे हवामान विभाग व त्यांची वैशिष्टय़े समजून घ्यावीत.

* मान्सूनची निर्मिती, वित्तरण, भारताच्या, महाराष्ट्राच्या दृष्टीने महत्त्व, ऋतूंची निर्मिती, मृदा निर्मिती, समुद्री प्रवाह, भूकंप, ज्वालामुखी इ. प्रक्रिया समजून घेणे आवश्यक आहे.

* कोणत्याही भौगोलिक घटना / प्रक्रियेच्या अभ्यासामध्ये पुढील मुद्दे समजून घ्यायला हवेत. भौगोलिक व वातावरणीय पार्श्वभूमी; घटना घडू शकते / घडते ती भौगोलिक ठिकाणे प्रत्यक्ष घटना / प्रक्रियेचे स्वरूप: घटनेचे प्रक्रियेचे परिणाम, पर्यावरणीय बदलांमुळे घटनेवर / प्रक्रियेवर होणारे परिणाम, असल्यास आर्थिक महत्त्व; भारतातील महाराष्ट्रातील उदाहरणे;  घडलेल्या महत्त्वाच्या घटना / प्रक्रिया (current events)

* नैसर्गिक आपत्ती, चक्रीवादळांची  नावे यांचा आढावा घेणे आवश्यक आहे.

* भूरूप निर्मितीचा वारा, नदी, हिमनदी व समुद्र या चार कारकांच्या शीर्षकाखाली मुद्यांच्या वा कोष्टकाच्या स्वरूपात अभ्यासाची टिप्पणे काढता येतील. यामध्ये प्रत्येक कारकासाठी खनन/अपक्षरण आणि संचयन कार्यामुळे होणारी भूरूपे, त्यांचे आकार, वैशिष्टय़े, असल्यास आर्थिक महत्त्व, प्रत्येक भूरूपासाठी उपलब्ध असल्यास जागतिक पातळीवरील प्रसिद्ध उदाहरण भारतातील व असल्यास महाराष्ट्रातील उदाहरण असे मुद्दे लक्षात घ्यावेत. या मुद्दय़ाच्या आधारे तुलनात्मक कोष्टक करता आल्यास लक्षात राहणे सोपे जाईल. 

प्राकृतिक भूगोल

* यामध्ये नदीप्रणाली, पर्वतप्रणाली, प्राकृतिक विभाग, मान्सूनचे वितरण इ. बाबत प्रामुख्याने विचारले जाऊ शकतात. नकाशावर आधारित, बहुविधानी किंवा जोडय़ा लावणे अशा प्रकारचे संकल्पनात्मक प्रश्नही विचारले जाऊ शकतात. हा अभ्यास नकाशासमोर ठेवून करायला हवा.

* भारतातील पर्वतप्रणालीचा नकाशावरील अभ्यास करतानाच त्यांचे आर्थिक महत्त्व, पर्जन्यनिर्मिती व हवामान इत्यादीमधील महत्त्व या बार्बीचाही अभ्यास आवश्यक आहे. या नदी व पर्वतप्रणालीची उत्तर ते दक्षिण क्रमाने सलगता समजून घ्यायला हवी.

* भारतातील हिमालयीन व द्विकल्पीय नदी प्रणालींचा तुलनात्मक अभ्यास आवश्यक आहे.

* भारतातील पर्वतप्रणालीचा नकाशावरील अभ्यास करतानाच त्यांचे आर्थिक महत्त्व, पर्जन्यनिर्मिती व हवामान इत्यादीमधील महत्त्व या बाबींचाही अभ्यास आवश्यक आहे. या नदी व पर्वतप्रणालीची उत्तर ते दक्षिण क्रमाने सलगता समजून घ्यायला हवी.

* भारतातील महत्त्वाचे हवामान विभाग, मृदा आणि वनांचे प्रकार यांचा नकाशा समोर ठेवून आढमवा घ्यावा. * महाराष्ट्राच्या मुख्य हवामान विभागांचा नकाशाच्या आधारे अभ्यास करणे आवश्यक आहे. प्रत्येक विभागाची भौगोलिक वैशिष्टय़े, हवामानाचे वैशिष्टय़पूर्ण घटक, त्यामुळे होणारी मृदा, पिके, इतर आर्थिक उत्पादनांमध्ये या वैशिष्टय़ांचे योगदान या बाबी समजून घ्याव्यात. महाराष्ट्राचे हवामान विभाग हे दक्षिणोत्तर पसरले आहेत. त्यांचा पश्चिम ते पूर्व अशा क्रमाने अभ्यास केल्यास मान्सून, पर्जन्याचे वितरण, तापमानातील फरक  यांचा तुलनात्मक अभ्यासही शक्य होईल.