तत्व-विवेक: चिकित्सा : आधुनिकतेची पूर्वअट

The criticism of religion is the prerequisite of all criticism. – Karl Marx

रोमन कॅथोलिक चर्चच्या कक्षेबाहेर मुक्ती नाही, ही धारणा मध्ययुगीन माणसाच्या मनावर इतकी खोलवर कोरली गेली होती की, शिक्षणात विलक्षण गती असलेला मार्टिन लुथरनंसुद्धा लौकिक जीवनापेक्षा आत्म्याच्या मुक्तीला प्राधान्य देतो. कायद्याचं शिक्षण मध्येच सोडून कर्मठ धार्मिक जीवनाची निवड करतो. मात्र १२ वर्षं धर्माचं काटेकोर आचरण आणि सखोल अध्ययन केल्यानंतर त्याला बायबलमधला ख्रिास्ती धर्म आणि रोमन कॅथोलिक चर्चच्या व्यवहारातील ख्रिास्ती धर्म यांत मोठी तफावत आढळते. रोमन कॅथोलिक चर्च एकीकडे छोट्याछोट्या गोष्टींना पाप ठरवून लोकांना भयभीत करत असे; तर हेच चर्च दुसरीकडे भयभीत लोकांना पापमुक्तीच्या तिकिटांची विक्री करत असे. उदा. रविवारच्या प्रार्थनेच्या आदल्या दिवशी विवाहितांनी शारीरिक संबंध ठेवणं पाप समजलं जात असे. पण पापांची कबुली देऊन दानपेटीत पैसे टाकून पापमुक्ती करून घेता येत होतं! योहान टेट्चेल तर जाहिरात करत असे, ‘As soon as a coin in the coffer rings, a soul from purgatory springs’. तत्कालीन चर्चचं हे नैतिक अधपतन आणि गोरगरिबांची फसवणूक पाहून लुथरनं धर्मसुधारणेसाठी काही सूचना केल्यामुळे त्याच्यावर बहिष्काराचं हत्यार उगारलं गेलं.

‘रोमन कॅथोलिक चर्च हाच आत्म्याच्या मुक्तीचा एकमेव मार्ग’ असं १५१७ पर्यंत समजणाऱ्या लुथरमध्ये व्हॉर्म्सच्या खटल्यादरम्यान इतकं मनोबल कुठून येतं की तो शरण न जाता उलट विद्रोह तीव्र करून, ‘Sola Scriptura!’ ही क्रांतीकारक घोषणा देऊन चर्चलाच अॅन्टि-क्राइस्ट ठरवतो? ‘Sola Scriptura’ म्हणजे फक्त बायबलच्या संहितेला धर्माचं एकमेव आधारभूत तत्त्व मानणं. या घोषणेनं तो धर्माचरणात मध्यस्थी करणाऱ्या धर्मसंस्था, धर्माचे ठेकेदार, धर्मपरंपरा या साऱ्याच गोष्टी एका झटक्यात अनाठायी ठरवतो. त्याजागी प्रत्येक व्यक्तीच्या सदसद्विवेकबुद्धीला मध्यवर्ती स्थान प्राप्त करून देऊन, लुथर कॅथोलिक चर्चच्या हातातून बहिष्काराचं अमोघ हत्यार काढून घेतो.

या सगळ्या प्रकरणात निश्चितच लुथरची वैचारिक स्पष्टता, नैतिकता आणि विलक्षण धाडस दिसून येतं. पण धर्मक्षेत्रात एका व्यक्तीनं अभिव्यक्त केलेल्या ‘असहमती’चं रूपांतर विद्रोहात आणि पुढे क्रांतीत कोणत्या वस्तुनिष्ठ आणि आगंतुक घटकांमुळे शक्य झालं, हेसुद्धा जाणून घेणं आवश्यक आहे. सर्वप्रथम लुथरचा विद्रोह आणि त्यानंतर सुरू झालेली प्रोटेस्टंट चळवळ, याविषयी चर्चा करताना ‘कृती’ (action) आणि ‘घटित’ (event) या संकल्पनांमधला भेद समजून घेणं गरजेचं आहे. ऐतिहासिक प्रक्रियांमध्ये अनेक व्यक्तिनिष्ठ, वस्तुनिष्ठ, आगंतुक घटकांचा अंतर्भाव होत असतो. त्यामुळे प्रोटेस्टंट चळवळीचा संबंध लुथरशी जोडताना तत्कालीन घटितांचा आणि कृतींचा वाटा सुद्धा नमूद केला पाहिजे. लुथरची कृती शून्यातून घडली नसून विशिष्ट ऐतिहासिक घटितांच्या शृंखलेचा भाग आहे. मॅकियाव्हेलीच्या सिध्दांतानुसार कुठल्याही कृतीच्या सर्वंकष परिणामांविषयी कृती करणाऱ्याला पूर्वकल्पना नसते- कारण कुठल्याही कृतीचा मोठा भाग आगंतुक घटकांवर अवलंबून असतो.

प्रोटेस्टंट चळवळीचे वस्तुनिष्ठ घटक

लुथर धार्मिक वृत्तीचा असला तरी त्याच्यावर तत्कालीन रनेसॉन्सच्या मानवतावादी विचारवंतांचा पगडा होता. बायबलचा अनुवाद जर्मनमध्ये करताना त्याने इरास्मुसच्या लिखाणाचा आधार घेतला आहे. मूळ संहितेच्या आधारे परंपरेची चिकित्सा करणं हे रनेसॉन्सच्या विचारवंताचं लक्षण समजलं जातं. Sola Scriptura या घोषणेच्या मुळाशी सुद्धा – ‘मूळ संहितांकडे परत चला!’ – हा रेनेसॉन्सचा मूलमंत्र आहे. लुथरनं विटेनबर्ग चर्चच्या प्रवेशद्वारावर ठोकलेले सिद्धांत खरंतर त्यानं लॅटिनमध्ये लिहलेल्या ‘लेक्चर नोटस्’ होत्या. धर्मशास्त्राचा प्रोफेसर असल्यानं बायबल आणि धर्मगुरूंनी वेळोवेळी केलेली अंतर्विरोधात्मक भाष्यांविषयी तात्त्विक चर्चा घडवून आणणं त्याचा हेतू होता. मात्र काही विद्यार्थ्यांनी तो मजकूर जर्मनमध्ये अनुवादित करून छपाईयंत्रंवाल्यांकडे सुपूर्द केला. आशयाची स्फोटकता, छपाईयंत्राची किमया, वाढती साक्षरता, आणि एकूणच रोमविषयी जर्मन भाषिकांमध्ये वाढता रोष, या घटकांमुळे लुथर प्रकरण वणव्यासारखं ‘व्हायरल’ झालं. खरंय, लुथरचा विद्रोह माध्यमांमुळे पसरलेला आणि सार्वजनिक अवकाशाचा वाढता आकार सिद्ध करणारा पहिला अनुभव आहे.

लुथरचा विद्रोह रोमपासून लांब जर्मन भाषक जगात घडत असल्याने भौगोलिक अंतरसुद्धा लुथरला पूरक ठरलं. रोमला लुथरच्या लिखाणाचं गांभीर्य लक्षात येण्याआधीच जर्मन जगात त्याचं नाव सर्वतोमुखी झालं होतं. जर्मन भाषक जग आणि रोम यांच्यामधील सांस्कृतिक आणि भाषिक अंतरसुद्धा लुथरच्या पथ्यावर पडलं. खरंतर, जर्मन भाषक प्रांताच्या तुलनेत फ्रान्सला ‘सिव्हिलाइज्ड’ समजलं जात असे कारण प्राचीन काळी फ्रान्स जवळपास ५०० वर्षं रोमची वसाहत असल्यानं ‘सुसंस्कृत’ अर्थात रोमनाइज्ड झाला होता. जर्मन भाषक जगाला रोम कधीही पूर्णपणे काबीज करू शकलं नव्हतं. पण जी गोष्ट रोमन साम्राज्याला प्राचीन काळी जमली नाही, ती मध्ययुगात रोमन कॅथलिक चर्चनं धर्माच्या आधारे जर्मन जगाला रोमच्या आधिपत्याखाली आणून करून दाखवली होती. मात्र जर्मन लोक त्यांच्या वेगळेपणाविषयी प्रचंड जागरूक असल्याने त्यांनी स्वत:चं रोमनायझेशन होऊ दिलं नव्हतं. त्यामुळे तत्कालीन ‘पुढारलेल्या’ इटली, फ्रान्सपेक्षा जर्मन भाषक जग मागासलेलं समजलं जात असे.

पण या ‘मागासलेपणा’तच जर्मन भाषक जगाची देशीवादी अस्मिता दडलेली होती. रोम आपल्याला तुच्छ लेखतं याची प्रखर जाणीव जर्मन भाषक जगाला होती. लुथरच्या विद्रोहात हे सामाजिक, सांस्कृतिक, भाषिक, राजकीय द्वंद्व उफाळून आलं होतं. लुथरनंदेखील लॅटिनऐवजी जर्मन भाषेचा वापर करून थेट जर्मन लोकांशी संवाद साधला. त्यानं बायबलचा जर्मनमध्ये अनुवाद करून जर्मनला प्रतिष्ठा प्राप्त करून दिली. हा अनुवाद आजसुद्धा अनुवादकांसाठी वस्तुपाठ समजला जातो. जर्मनमध्ये विपुल लिखाण करून त्यानं त्या भाषेला आधुनिक वळण प्राप्त करून दिलं. जर्मन भाषेत सकस साहित्य निर्मिती करून लुथरनं जर्मन भाषकांमध्ये आधुनिकतेला साजेसा आत्मविश्वास निर्माण केला. धार्मिक प्रार्थनांसाठी लॅटिनऐवजी जर्मन वापरली जावी यासाठी मोहीम सुरू केली. जर्मन लोकांच्या भावनांना साद घालून जर्मन अस्मिता चेतवण्यात त्याला मोठ्या प्रमाणात यश आलं. रोमविरुद्ध छेडलेल्या युद्धात त्यानं मोठ्या खुबीनं जर्मन अस्मितेचा ढालीसारखा वापर केला.

लुथरच्या विद्रोहाच्या यशामागे तत्कालीन राजकीय परिस्थितीसुद्धा जबाबदार आहे. रोमन कॅथोलिक चर्च, होली रोमन सम्राट, जर्मन भाषक राज्यकर्ते आणि जर्मन लोक, या चार घटकांमध्ये सत्तासंबंधांची रस्सीखेच होती. रोमन कॅथलिक चर्चचं जर्मन जगावर धार्मिक अधिपत्य असलं तरी लौकिकदृष्ट्या होली रोमन सम्राटावर चर्चला अवलंबून राहावं लागत असे. रोमन सम्राटाला मात्र स्थानिक जर्मन भाषिक राज्यकर्त्यांच्या किमान स्वायत्ततेचा आदर करावा लागत असे आणि जर्मन प्रांतातल्या राज्यकर्त्यांना लोकभावनेची दखल घ्यावी लागत असे. पण लुथरच्या बाजूनं झपाट्यानं जनमत तयार होत असतानाच ‘होली रोमन सम्राट मॅक्सिमिलियन पहिला’ याचा मृत्यू झाला. या राजकीय अस्थैर्यामुळे लुथरला उसंत मिळाली. नवीन होली रोमन सम्राट (चार्ल्स पाचवा) गादीवर येईपर्यंत लुथरच्या विद्रोहामागे सर्वसामान्य जनताच नव्हे तर खुद्द सॅक्सनीचा राज्यकर्ता फ्रेडरिक द वाईज खंबीरपणे उभा राहिला. रोम आपल्या नागरिकांवर अन्याय करत आहे आणि त्यांना न्याय मिळवून देणं आपलं कर्तव्य आहे, या भावनेपोटी फ्रेडरिक द वाईज यानं साक्षात होली रोमन सम्राटाच्या विरोधात जाऊन शेवटपर्यंत लुथरला संरक्षण पुरवलं.

प्रोटेस्टंट चळवळीचे दूरगामी परिणाम

मार्टिन लुथरनं धार्मिक क्षेत्राची कठोर चिकित्सा करून १६व्या शतकात जो मानवी ऊर्जेचा स्फोट घडवून आणला, त्याचे दूरगामी परिणाम सामाजिक, राजकीय, सांस्कृतिक, आर्थिक अशा सगळ्या क्षेत्रांवर झाले. कार्ल मार्क्स लिहतो की, धर्मचिकित्सा ही इतर सगळ्या चिकित्सांची पूर्वअट आहे. कारण समग्र मानवी व्यवहाराची पाळंमुळं कालौघात निर्माण झालेल्या धार्मिक श्रद्धेत दडलेली असतात. ‘प्रत्येक व्यक्तीची सदसद्विवेकबुद्धी बायबलचा अर्थ लावण्यासाठी समर्थ असल्यानं कोणाच्याही मध्यस्थीची आवश्यकता नाही,’ हे लुथरचं क्रांतिकारक तत्त्व धर्मक्षेत्र ओलांडून समग्र मानवी व्यवहारात प्रवेश करतं; तेव्हा मात्र लुथरच्या कृतीचे परिणाम त्याच्याही आवाक्याबाहेरचे ठरतात. उदा. लुथरच्या विद्रोहाला सामिल झालेले कष्टकरी शेतकरी उमराव वर्गाच्या विरोधात बंड करून उठतात तेव्हा लुथर उमराव वर्गांच्या विशेषाधिकारांच्या बाजूने कौल देतो.

ऐतिहासिक भौतिकवादाच्या दृष्टीनं पाहता, मध्ययुगीन लुथरनं आधुनिकतेच्या वाटा मोकळ्या करून दिल्या असं म्हणता येईल. कारण प्रोटेस्टंट चळवळीमुळे धार्मिक क्षेत्रात सुरू झालेल्या उपासना स्वातंत्र्याचं रूपांतर आधुनिकतेच्या वाटचालीत विचारस्वातंत्र्य, अभिव्यक्तीस्वातंत्र्य आणि पुढे लोकशाहीचं एकक समजलं गेलेल्या व्यक्तिस्वातंत्र्यात झालेलं दिसतं. व्यक्तीची स्वायत्तता भांडवलवादी व्यवस्थेला पूरक अशा उदारमतवादी मूल्यव्यवस्थेचं अधिष्ठान बनते. त्यामुळे पाश्चात्त्य भांडवलवादी प्रगतीचं गुपित प्रोटेस्टंट मानसिकतेत दडलेलं आहे, अशी मांडणी मॅक्स वेबरनं ‘ The Protestant Ethic and The Spirit of Capitalism’ या (मूळ जर्मन आवृत्ती १९०५) ग्रंथामध्ये केली आहे.
शरद बाविस्कर (फ्रेंच साहित्य-तत्वज्ञानाचे अभ्यासक)
sharadcrosshuma@gmail.com
लेखासोबत : मार्टिन लुथर यांचे ल्युकास करान्च यांनी केलेले व्यक्तिचित्र जीनिव्हा येथील रिफॉर्मेशन संग्रहालयातून