रोहिणी शहा दुय्यम सेवा संयुक्त पूर्व परीक्षेमधील अर्थव्यवस्था घटकाच्या तयारीबाबत या लेखामध्ये चर्चा करण्यात येत आहे. अर्थव्यवस्था घटकाचा अभ्यासक्रम पुढीलप्रमाणे विहित करण्यात आला आहे: अ) भारतीय अर्थव्यवस्था - राष्ट्रीय उत्पन्न, शेती, उद्योग, परकीय व्यापार, बँकिंग, लोकसंख्या, दारिद्रय व बेरोजगारी, मुद्रा आणि राजकोषीय नीती इत्यादी ब) शासकीय अर्थव्यवस्था - अर्थसंकल्प, लेखा, लेखापरीक्षण इत्यादी प्रश्नपत्रिकांच्या विश्लेषणाच्या आधारे तयारी करताना पुढील मुद्दे लक्षात घेणे आवश्यक आहे. * विस्तृत प्रश्नांचे प्रमाण लक्षणीय आहे. यामध्ये बहुविधानी तसेच सरळसोट अशा दोन्ही प्रश्नांचा विस्तार बऱ्यापैकी जास्त आहे. त्यामुळे प्रश्न व पर्याय वाचून समजून घेण्यासाठी थोडा जास्त वेळ लागू शकतो. * सरळसोट प्रश्नांमध्ये पारंपरिक मुद्दे विचारण्याचे प्रमाण जास्त आहे. म्हणजे एखादी संज्ञा किंवा तथ्य किंवा एखादी व्याख्या विचारण्यावर भर असतो. * आर्थिक पाहणी अहवाल आणि अर्थसंकल्प यांचे मुळातून वाचन आणि ठरावीक भागांचा अभ्यास आवश्यक आहे. यामध्ये केंद्र व राज्य दोन्हींचे अहवाल आणि अर्थसंकल्प पाहायला हवेत. * अभ्यासक्रमातील बहुतांश मुद्यांवर प्रश्न विचारलेले दिसतात. * मूलभूत संज्ञा व संकल्पना समजून घेणे आणि चालू घडामोडींबाबत अद्ययावत माहिती असणे हा या घतकाच्या तयारीचा गाभा आहे. या उपघटकांची तयारी करताना कोणत्या गोष्टी आवश्यक आहेत ते पाहू. * राष्ट्रीय उत्पन्न, परकीय व्यापार, मुद्रा, बँकिंग आणि राजकोषीय नीती: * राष्ट्रीय उत्पन्नाशी संबंधित मूलभूत संकल्पना व्यवस्थित समजून घ्याव्यात. सकल देशांतर्गत उत्पन्न (जीडीपी), सकल राष्ट्रीय उत्पन्न (जीएनपी) यातील फरक समजून घेणे व त्याबाबतची अद्ययावत आकडेवारी माहीत असणे आवश्यक आहे. * भारताच्या परकीय व्यापारातील महत्त्वाचे भागीदार देश, सर्वात जास्त आयात / निर्यात होणारे देश किंवा संघटना, आयातीमधील व निर्यातीमधील सर्वाधिक मूल्य / वाटा असणाऱ्या वस्तू या बाबींचा कोष्टक मांडून अभ्यास करता येईल. यातील महत्त्वाच्या बाबींची मागील वर्षांच्या आकडेवारीशी तुलना करता आल्यास उत्तम. * चलनविषयक मूलभूत संकल्पना समजून घेणे आवश्यक आहे. त्या आधारे रिझव्‍‌र्ह बँक, तिचे अधिकार, कार्ये, बँकिंगविषयक विविध दर यांचा आढावा घ्यावा. * राजकोषविषयक संकल्पना समजून घेणे आवश्यक आहे. राजकोषीय तूट, आधिक्य, त्यांचा अर्थ, कारणे, परिणाम या बाबी परीक्षेत विचारल्या जात नाहीत पण त्या समजून घेतल्या की आत्मविश्वासाने पेपर सोडविता येतो. शेती, उद्योग * शेती क्षेत्र याचा अर्थ प्राथमिक क्षेत्र असा घेऊन अभ्यास करायचा आहे. कृषी, पशुपालन, मत्स्यव्यवसाय या सर्व बाबींचा समावेश अभ्यासामध्ये करायला हवा. * या क्षेत्रातील वृद्धीचे ट्रेन्ड, कमी उत्पादकतेची कारणे, उत्पादनास चालना देणाऱ्या विविध योजना यांचा बारकाईने अभ्यास करावा. * आर्थिक विकासामध्ये विविध आर्थिक निर्देशांक व अहवाल, पायाभूत सुविधा व इतर कल्याणकारी योजना आणि असल्यास नवे आर्थिक कायदे वा तरतुदी यांचा समावेश होतो. या सर्व बाबी चालू घडामोडींचाच एक भाग आहेत. * महत्त्वाचे उद्योग आणि त्यांच्यासाठी प्रसिद्ध शहरे / क्षेत्रे, महारत्न, नवरत्न, मिनीरत्न कंपन्या, सार्वजनिक उद्योगांचे खासगीकरण धोरण, खासगी उद्योगांचे प्रकार, उद्योग क्षेत्रातील परकीय गुंतवणुकीच्या मर्यादा यांचा आढावा घेणे आवश्यक आहे. * प्राथमिक व उद्योग क्षेत्राचा जीडीपी मधील वाटा, आयात व निर्यातीमधील वाटा माहीत असायला हवा. दारिद्रय व बेरोजगारी: * दारिद्रय अभ्यासासाठी नेमलेल्या समित्यांच्या अहवालातील मुख्य शिफारशी माहीत असायला हव्यात. * रोजगारविषयक संकल्पना व्यवस्थित समजून घ्याव्यात. रोजगारविषयक निर्देशांक व ठळक अद्ययावत आकडेवारी नेमकेपणाने माहीत असायला हवी. * राष्ट्रीय नमुना सर्वेक्षण संस्थेची दारिद्रयविषयक अहवाल व आकडेवारी अद्ययावत करून घ्यावी. * पंचवार्षिक तसेच इतर योजनात दारिद्रय निर्मूलनासाठी राबवलेले कार्यक्रम त्याची उद्दिष्टय़े आणि परिणाम यांचा आढावा घ्यावा. * रोजगारनिर्मिती, स्वयंरोजगार तसेच कौशल्य विकासासाठीच्या महत्त्वाच्या योजना व त्यातील तरतुदी माहीत करून घ्याव्या. * अशा योजनांमधील तरतुदी, लाभार्थ्यांचे निकष, उद्दिष्टे यांचा अभ्यास आवश्यक आहे. त्यासाठी मूळ दस्तावेज पाहणे जास्त चांगले. शासकीय अर्थव्यवस्था * अर्थसंकल्प मुद्यामध्ये याबाबतची कायदेशीर प्रक्रिया, अर्थसंकल्पातील तूट/आधिक्य व त्याचे परिणाम, यातील संकल्पना समजून घ्यायला हव्यात. त्या त्या वर्षांतील अर्थसंकल्पातील महत्त्वाच्या तरतुदी, योजना यांचा अभ्यास गरजेचा आहे. * महसुली उत्पन्न, करांचे प्रकार व त्यांचा एकूण महसुलातील वाटा माहीत असायला हवेत. * लेखा व लेखापरीक्षण याबाबत भारताचे नियंत्रक व लेखापरीक्षक यांचे अधिकार व कार्ये समजून घ्यावीत. इतर तयारी * व्यापार सुलभता/ दारिद्रय / भूक / लिंगभाव असमानता / मानव विकास हे जागतिक निर्देशांक व त्यातील भारताची कामगिरी याचा आढावा घ्यायला हवा. याबाबत विशिष्ट उल्लेखनीय मुद्दे माहीत असावेत. * पंचवार्षिक योजनांमध्ये आर्थिक आणि सामाजिक विकासासाठी आखलेल्या धोरणांचा थोडक्यात आढावा घ्यावा आणि त्याचे यशापयश लक्षात घ्यावे. लोकसंख्या अभ्यास: * सन २०११ च्या जनगणनेच्या आकडेवारीमधून एकूण लोकसंख्या, लोकसंख्येची घनता, साक्षरता, लिंग गुणोत्तर, बाल लिंग गुणोत्तर, नागरी व ग्रामीण लोकसंख्या, नागरीकरण अशा घटकांचा कोष्टक मांडणीमध्ये टिपणे काढून अभ्यास करणे सोपे व व्यवहार्य ठरेल. * वरील सर्व मुद्दय़ांचे सन २०११ व सन २००१ मधील आकडेवारी / माहितीशी तुलना करणारे कोष्टक करता आल्यास तेही उपयुक्त ठरेल. * राष्ट्रीय लोकसंख्या धोरण, धोरणाची उद्दिष्टय़े, दीर्घकालीन आणि अल्पकालीन ध्येय. राष्ट्रीय लोकसंख्या आयोग - रचना, उद्दिष्टय़े, कार्यपद्धती हे घटक वस्तुनिष्ठ तयारीमध्ये समाविष्ट करावेत. * जन्मदर, मृत्युदर, जननदर, जन्मावेळचे आरोग्यमान यांबाबत ठळक बाबी व आकडेवारीचा आढावा घ्यावा.
