प्रा. डॉ. पराग काळकर
पुणे हे शिक्षणाचे महत्त्वपूर्ण केंद्र आहे. याचे कारण पुण्याने तयार केलेली शैक्षणिक कार्यास पूरक व्यवस्था आणि वातावरण. विद्यार्थी जेव्हा शिक्षणासाठी एखाद्या शहराची निवड करतो तेव्हा त्याला आणि त्याच्या पालकांना त्याच्या गुणवत्तापूर्ण शिक्षणाबरोबरच त्याचे राहणे, खाणे-पिणे आणि त्याच्या सांस्कृतिक गरजा यांची काळजी असते. पुणे शहर आणि परिसर येथे या सर्व विद्यार्थी घटकांना पूरक असे वातावरण आहे.
पुण्यात राहण्यासाठी जशी महाविद्यालये, शिक्षण संस्था यांची वसतिगृहांची व्यवस्था आहे, त्याचप्रमाणे अनेक सामाजिक संस्था, खासगी संस्था, तसेच विद्यार्थिकेंद्रित कार्य करणाऱ्या पुणे विद्यार्थी गृह, जैन बोर्डिंग अशा संस्थांनी मोठ्या प्रमाणावर निवास व भोजनाची अल्प दरामध्ये व्यवस्था निर्माण केली आहे. त्याचबरोबर पेइंग गेस्टची व्यवस्था, उपनगरांमध्ये खासगी वसतिगृहांची संख्या मोठ्या प्रमाणावर निर्माण झाली आहे. शहरांमध्ये प्रथम येऊन प्रवेश निश्चित होईपर्यंत विद्यार्थ्यांना जवळपास मोफत व्यवस्थासुद्धा काही सामाजिक भान असणाऱ्या संस्थांनी निर्माण केली आहे.
आज शहराच्या सर्व प्रवेशद्वारांवर मोठ्या प्रमाणात शैक्षणिक संकुले उभी आहेत. त्याचबरोबर शहरांमध्ये मोठ्या प्रमाणावर खासगी विद्यार्थ्यांची संख्या वाढत आहे. आजमितीस सार्वजनिक, अभिमत व खासगी अशी सर्व मिळून ३० विद्यापीठे या शहरांमध्ये कार्यरत आहेत. या सर्व विद्यापीठांमध्ये जवळपास तीन ते चार लाख विद्यार्थी पूर्णवेळ, तसेच ओपन किंवा ऑनलाइन अशा विविध माध्यमांतून शिक्षण घेत आहेत. एकापेक्षा अधिक पदवी अभ्यासक्रमांना एकाच वेळी प्रवेशित होण्याच्या विद्यापीठ अनुदान आयोगाच्या नवीन धोरणामुळे अनेक विद्यार्थ्यांना वेळेचा सदुपयोग करून एका वेळी दोन पदव्या संपादित करण्याची व्यवस्था निर्माण झाली आहे. पुणे शहर आणि परिसरामध्ये असणाऱ्या महाविद्यालयांची संख्या जवळपास २०० च्या आसपास पोहोचली आहे. तसेच इतर अनेक विद्यापीठांची केंद्रे जसे – इंदिरा गांधी राष्ट्रीय मुक्त विद्यापीठ, यशवंतराव चव्हाण महाराष्ट्र मुक्त विद्यापीठ, डॉ. बाबासाहेब आंबेडकर तंत्रशास्त्र विद्यापीठ यांची केंद्रे अधिक सक्षम करण्याचे काम सुरू आहे.
जग बदलत आहे. उद्योग-व्यवसायांचा विस्तार मोठ्या प्रमाणावर होतो आहे. अनेक राज्ये आपल्या राज्यांमध्ये चांगली शैक्षणिक संकुले निर्माण करण्यासाठी पायाभूत सुविधा आणि व्यवस्था निर्माण करीत आहेत. देशभरातून आणि जगभरातून नामवंत शिक्षण संस्था आपल्या राज्यात याव्यात यासाठी मुख्यमंत्री, शिक्षणमंत्री आणि इतर प्रशासकीय अधिकारी प्रयत्नशील आहेत. त्याचबरोबर अनेक शहरे आता त्यांची पारंपरिक व्यवस्थेची कात टाकून शिक्षणाद्वारे शहरांचा विकास करण्यासाठी सिद्ध झाली आहेत. चेन्नई, बेंगळुरू, ग्रेटर नोएडा अशी अनेक शहरे तेथील शैक्षणिक व्यवस्था अधिकाधिक विद्यार्थिकेंद्रित करण्यासाठी मोठ्या प्रमाणावर प्रयत्नशील आहेत.
पुण्यामधील अनेक संस्थांनी विस्तारीकरण सुरू केले असून, नवीन इमारत संकुल, वसतिगृहे यांच्यासाठी योजना कार्यान्वित केल्या आहेत. पुण्याच्या पश्चिम भागामधील एका शैक्षणिक संकुलामध्ये तर ३२ मजल्यांचे अद्ययावत वसतिगृह आणि कॅफेटेरिया निर्माण करण्यात आला आहे. त्यामुळे पुणे हे वेगवेगळ्या सुविधांमुळे आणि सुरक्षित वातावरणामुळे विद्यार्थ्यांच्या आकर्षणाचे केंद्र कायम राहण्यासाठी सांघिक प्रयत्न सुरू आहेत. पुण्यामध्ये पुढील दशकामध्ये सध्याची विद्यापीठे अधिक विस्तारित सुविधा निर्माण करतील यात शंका नाही. सावित्रीबाई फुले पुणे विद्यापीठांतर्गत अनेक मोठ्या शैक्षणिक संस्थांमधील नामवंत महाविद्यालयांनी काळाच्या कसोटीवर गुणवत्तापूर्ण शिक्षणामुळे परिपूर्णतेचा टप्पा पूर्ण करून स्वायत्त महाविद्यालयाचा दर्जा मिळविला आहे. यामधील काही संस्था, महाविद्यालये स्वतंत्र विद्यापीठ म्हणून कार्यरत झाली आहेत, तर पुढील काळामध्ये क्लस्टर विद्यापीठ, खासगी विद्यापीठ अशा स्वरूपामध्ये अजून दहा ते पंधरा शैक्षणिक संस्था परिवर्तित होण्याच्या मार्गावर आहेत.
बायोटेक्नॉलॉजी, नॅनो मटेरियल, अल्टरनेटिव्ह ऊर्जा प्रकल्प, बॅटरीने चालणारी वाहने, आरोग्य संसाधने व तंत्रज्ञान क्षेत्र अशा अनेकविध क्षेत्रांमधील मनुष्यबळाची आवश्यकता परिपूर्ण करण्याची क्षमता पुणे शहरामध्ये आहे. येथील शैक्षणिक संस्थांचे नेतृत्व हे जगभरामधील नामांकित शिक्षण संस्था/संकुलांमध्ये जाऊन आपल्या संस्थेमध्ये पुण्यात नवीन काय आणता येईल यासाठी सतत प्रयत्नशील असते.
संरक्षण विभागामधील अत्याधुनिक संशोधनाकरिता पुण्यामध्ये ज्या संस्था काम करत आहेत, त्यामध्ये प्रगत तंत्रज्ञान संरक्षण संस्था (डिफेन्स इन्स्टिट्यूट ऑफ ॲडव्हान्स्ड टेक्नॉलॉजी) ही एक अभिमत विद्यापीठ म्हणून काम करते आहे, ज्यामध्ये पारंपरिक संरक्षण तंत्रज्ञानाबरोबरच आधुनिक उद्योगाभिमुख तंत्रज्ञानावरही मोठ्या प्रमाणात काम सुरू आहे. आर्मामेंट रिसर्च अँड डेव्हलपमेंट (एआरडीई) याबरोबरच हाय एनर्जी मटेरिअल्स रिसर्च लॅबोरेटरी (एचईएमआरएल) ही संस्था मूलभूत आणि उपयोजित संशोधन करते आहे. भारतामध्ये स्वदेशी आणि परदेशी संरक्षण साधनांना पर्यायी संशोधनपूर्ण साधने, वस्तू निर्माण करण्याची तयारी मोठ्या प्रमाणावर कार्यान्वित असून, अशा पर्यायी आणि आधुनिक तंत्रज्ञानामध्ये अनेक अभियांत्रिकी महाविद्यालयांच्या सहकार्याने संशोधन करून पुढे नेले जाईल. यामुळे शैक्षणिक संस्था, उद्योगसमूह आणि संशोधन संस्था यांच्या एकत्रित प्रयत्नांमधून पुणे हे संरक्षण, संशोधन व उत्पादनाचे एक प्रमुख केंद्र बनू शकते.
पुण्यामधील अभियांत्रिकी महाविद्यालयांनी अभियांत्रिकी अभ्यासक्रम मराठी माध्यमातून सुरू केला असून, त्याला चांगला प्रतिसाद मिळत आहे. पुढील काळामध्ये महाराष्ट्रातील कानाकोपऱ्यांतील लहान गावांमधील मराठी विद्यार्थी त्यांचे अभियांत्रिकीचे शिक्षण मराठीमधून पूर्ण करण्यासाठी पुण्यात डेरेदाखल होणार आहेत. खराडी, हिंजवडी याबरोबर वर्क फ्रॉम होम या सोयीमुळे कृत्रिम बुद्धिमत्ता, रोबोटिक्स यांच्यासाठी आवश्यक असणारे क्लाउड कम्प्युटिंग, क्वांटम कम्प्युटिंग मनुष्यबळ अनेक तंत्रस्नेही संस्था, विद्यापीठे त्यांना लागणारे विद्यार्थी घडवित आहेत.
परदेशी विद्यापीठांना आपण मोठ्या प्रमाणावर संधी देत आहोत. भारतातून परदेशामध्ये जाऊन पदव्युत्तर शिक्षण घेणाऱ्या विद्यार्थ्यांचे प्रमाण काही लाखांच्या घरामध्ये आहे. त्यासाठी नामांकित परदेशी विद्यापीठांनी भारतामध्ये आपली शैक्षणिक संकुले उभारावीत, असे प्रयत्न सुरू आहेत. नुकतेच नवी मुंबईमध्ये पाच विद्यापीठांची संकुले उभी करण्यासाठी महाराष्ट्र शासनातर्फे इरादापत्रे देण्यात आली. यामध्ये इमारती, पायाभूत सुविधांनंतर शिक्षक भरती होऊन शिक्षण प्रत्यक्ष सुरू होण्यास काही कालावधी जाणार आहे. परंतु, हेच कार्य जर पुण्यामधील नामवंत शिक्षण संस्था, विद्यापीठांनी पुढील काळात ट्विनिंग उपक्रम, जॉइंट डिग्री आणि क्रेडिट ट्रान्सफर अशा अभिनव कल्पनांच्या माध्यमातून केल्यास विद्यार्थ्यांना पुण्यातच आंतरराष्ट्रीय दर्जाचे शिक्षण मिळू शकेल.
स्किल आणि अप्रेंटिसशिप एम्बेडेड डिग्री प्रोग्राम (एईडीपी) अशा नावीन्यपूर्ण उपक्रमासाठी पुणे हे आदर्श ठिकाण आहे. त्यामुळे विविध उद्योगसमूह, शैक्षणिक संस्थांबरोबर करार करून अप्रेंटिस योजनेद्वारे आवश्यक ते भविष्यकालीन मनुष्यबळ निर्माण करू शकतील. तसेच शैक्षणिक संस्था अशा कुशल मनुष्यबळासाठी मोठ्या प्रमाणावर नवनवीन अभ्यासक्रम त्यांच्याकडील शैक्षणिक स्वायत्ततेमुळे बाजारात आणू शकतील. व्यावसायिक, व्यावहारिक शिक्षणाबरोबरच पुण्यामधील शिक्षण संस्था वेगवेगळी कौशल्ये, संगीत, क्रीडा, कला आणि विविध भाषा यांमध्ये अध्ययन आणि प्रगत अध्यापन करण्यासाठी सज्ज आहेत.
पुढील काळामध्ये ऑनलाइन पद्धती आणि डिजिटल माध्यमातून दिले जाणारे वेगवेगळे अभ्यासक्रम जगभरातील विद्यार्थ्यांपर्यंत पोहोचविण्यास पुणे शहर आवश्यक ते डिजिटल पायाभूत सुविधा उभे करीत आहे. त्यामुळे ‘ब्रँड पुणे’ पुढील काळामध्ये ऑनलाइन पद्धतीने जगापर्यंत पोहोचणार आहे. शाश्वत विकास आणि नवतेवर आधारित अनेक नवोद्योग पुण्यामध्ये उदयास येत असून, नावीन्यपूर्ण शैक्षणिक परिसंस्थेत अधिकाधिक तरुण स्वतःचा उद्योग-व्यवसाय या शहरात उभारतील आणि चालवतील.
पुण्याची पुण्याई, शैक्षणिक पायाभूत सुविधा, त्याबरोबरच इतर सर्व सोयीसुविधा अनेकविध प्रकारचे अभ्यासक्रम आणि प्रगतिशील शिक्षण संस्था व शैक्षणिक संस्थांचे जाळे पुणे शहराचा शैक्षणिक जगतामधील लौकिक आणि दबदबा कायम ठेवण्यास निश्चितच मदत करतील.
(लेखक सावित्रीबाई फुले पुणे विद्यापीठाचे प्र-कुलगुरू आहेत.)
